Mam nieodpartą chęć zaczęcia tego tekstu banałem. A więc zaczynam: świat pędzi.

Próba dotrzymania mu tempa bywa czasem zadaniem karkołomnym. I od tego macie nas. Przynajmniej w przypadku literackich wydarzeń. Zapomnieliście sprawdzić, kto w tym roku zgarnął Bookera? Nagrodę Kapuścińskiego? Goncourtów? Spieszę z pomocą.

Najlepsze książki 2023 roku

Pełne zestawienie książek i autorów wyróżnionych w najbardziej prestiżowych konkursach literackich w 2023 roku znajdziecie poniżej.

Literacka Nagroda Nobla: Jon Fosse

Zaczynamy rzecz jasna Noblem. 5 października na usta całego literackiego świata trafiło nazwisko Jona Fossego. Urodzony w Haugesund 120. laureat najważniejszej nagrody w świecie literatury jest jednocześnie czwartym artystą z Norwegii, który dostąpił tego wyróżnienia.

Szwedzka Akademia nagrodziła go „za nowatorskie sztuki i prozę, które dają wyraz temu, co niewypowiedziane”.

W 2019 roku Fosse wydał pierwsze dwa tomy „Septologii”, swojego opus magnum, które – przy pierwszym spojrzeniu – nosi wszelkie znamiona literatury wymagającej: siedem tomów (wydanych w trzech częściach) rozciąga się na ponad 1200 stron, w książce nie ma kropek, jest za to niekończący się strumień świadomości.

To prawda – próg wejścia jest wysoki, a lektura Fossego wymaga uwagi. Ale jeśli damy porwać się lekturze, rytmicznej, pod względem językowym – minimalistycznej, już się nie zatrzymamy. Tegoroczny noblista to nade wszystko kronikarz zwykłych ludzkich spraw. „Septologia” – jak mówi sam autor – to proza powolna.

Pierwsze dwa tomy „Septologii” („Drugie imię. Septologia I–II”) ukazały się po polsku we wrześniu tego roku. Kolejne, jak przekazał mi Krzysztof Cieślik z ArtRage, polski wydawca Fossego, pojawią się we wrześniu 2024 roku. Premierę trzeciej części ArtRage planuje na pierwszy kwartał roku 2025.

Nagroda Bookera: Paul Lynch, „Prophet Song”

26 listopada podczas uroczystej gali w Old Billingsgate w Londynie wręczona została tegoroczna Nagroda Bookera, która trafiła – biorąc pod uwagę typowania bukmacherów – do faworyta, czyli 46-letniego Paula Lyncha. Autor otrzymał ją za powieść „Prophet Song”.

W laudacji podkreślono: „Już od samego początku powieść wyrywa nas ze stanu samozadowolenia, czyniąc z nas świadków przerażającej sytuacji, w jakiej znalazła się kobieta chcąca chronić swoją rodzinę w pogrążonej w totalitaryzmie Irlandii. Od samego początku lektury czujemy się zaniepokojeni, zanurzeni w świecie tej powieści, w klaustrofobicznej atmosferze tego potężnie zbudowanego przez Lyncha świata”.

Zwrócono uwagę, że choć „Prophet Song” przedstawia dystopijną rzeczywistość, to w utworze widać odbicie społecznych i politycznych niepokojów, jakie obecnie nam towarzyszą. Zaznaczono też, że podczas gdy książka ostrzega przed „niepewnością demokratycznych ideałów i paskudnymi zagrożeniami, które kryją się za ich profanacją”, jest jednocześnie daleka od dydaktyzmu.

„Prophet Song” w polskim przekładzie ma pojawić się jesienią 2024 roku nakładem wydawnictwa Marginesy.

Man Booker International Prize (Międzynarodowa Nagroda Bookera): Georgi Gospodinow, „Schron przeciwczasowy”

Georgi Gospodinow, jako pierwszy Bułgar w historii, został laureatem Międzynarodowej Nagrody Bookera. Jury nagrodziło „Schron przeciwczasowy” w tłumaczeniu Angeli Rodel, który uznano za „wspaniałą powieść o Europie”.

„Schron przeciwczasowy” to powieść o wyjątkowej klinice przeszłości, stworzonej dla osób z alzheimerem. Przewodnicząca jury, Leïla Slimani, opisała nagrodzoną książkę jako „błyskotliwą powieść pełną ironii i melancholii”. I dodała: „To bardzo głębokie dzieło, które stawia współczesne pytania, a także pytanie filozoficzne: co się z nami dzieje, gdy nasze wspomnienia znikają?”.

Przewodnicząca panelu jurorów The International Booker Prize 2023 powiedziała:

Nagroda Literacka Nike: Zyta Rudzka, „Ten się śmieje, kto ma zęby”

1 października w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie poznaliśmy nazwisko laureatki Nagrody Literackiej Nike, powszechnie uważanej za najbardziej prestiżowe wyróżnienie w polskiej literaturze.

Najlepszą polską książkę 2022 roku wybrano „Ten się śmieje, kto ma zęby” Zyty Rudzkiej, dla której była to druga nominacja do Nike (wcześniej, w roku 2019, nominacją doceniono „Krótką wymianę ognia”).

W laudacji wygłoszonej przez przewodniczącą jury Ingę Iwasiów podkreślono: 

Laudację zakończono stwierdzeniem: „wyróżniamy istotną, angażującą czytelniczo prozę, fikcję tak porywającą, że odpowiada na pytania zadawane realności”.

Paszporty „Polityki”: Grzegorz Piątek, „Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939”

Paszport „Polityki” w kategorii literatura trafił do Grzegorza Piątka. Autora wyróżniono za książkę „Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939”.

Piątek został doceniony za znakomitą opowieść o mieście, która stawia pytanie o modernizację, a także, jak podkreślono, za przekonującą dekonstrukcję mitu „miasta z morza i marzeń” oraz całego polskiego międzywojnia.

Z okazji 30-lecia plebiscytu przyznano też specjalny tytuł Kreatora Kultury, którym wyróżniono trzy osoby. Jedną z nich była Dorota Masłowska, nagrodzona za „zrewolucjonizowanie języka polskiej literatury, która w ostatnich 30 latach dzieli się na czas przed »Wojną…« i po »Wojnie…«. Za opowieść o Polsce, przystawianie nam lustra, zaglądanie do głów i obnażanie nadmuchanej fasady, za którą widać przaśną rzeczywistość. Wreszcie – za twórcze i odważne wchodzenie w język filmu, teatru i muzyki, by kreować nowe zjawiska”.

Nagroda im. Ryszarda Kapuścińskiego: Anna Goc, „Głusza”

Laureatką XIV edycji Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego za reportaż literacki została Anna Goc za książkę „Głusza”.

Jak wskazało jury, nagrodzona książka opowiada o środowisku ludzi głuchych i niedosłyszących. A jest ich w Polsce około pół miliona. Anna Goc oddaje im głos. Dzięki dociekliwości i wrażliwości reporterki dowiadujemy się, jak żyją głusi w naszym kraju, jak bardzo są wyobcowani.

W laudacji podkreślono, że jest to opowieść uniwersalna, a pieczołowicie zebrany i przemyślany materiał wprawia w ruch wyobraźnię.

Nagroda Literacka Europy Środkowej Angelus: Saša Stanišić, „Skąd”

Literacka Nagroda Europy Środkowej „Angelus” przeznaczona jest dla pisarzy i pisarek pochodzących z Europy Środkowej, którzy w swoich pracach podejmują tematy najistotniejsze dla współczesności i pogłębiają wiedzę o świecie innych kultur. Od 2006 roku przyznawana jest za najlepszą książkę prozatorską opublikowaną w języku polskim w roku poprzednim. W roku 2023 wyróżniono nią Sašę Stanišicia, autora książki „Skąd”.

Stanišić jest pisarzem pochodzenia bośniackiego. Urodził się na terenie ówczesnej Jugosławii. W 1992 roku, po wybuchu wojny w Bośni i Hercegowinie, 14-letni Saša wraz z rodzicami wyjechał do Niemiec, gdzie mieszka do dziś. Pisze po niemiecku.

Debiutował w 2006 roku powieścią „Jak żołnierz gramofon reperował”. Polskiego przekładu doczekała się również jego druga książka, „Noc przed festynem”.

Nagrodzone Angelusem „Skąd” to czwarta powieść Stanišicia. Opowiada o uchodźcy z Bałkanów, który powraca pamięcią do dzieciństwa w Jugosławii, ucieczki do Niemiec, wreszcie – prób odnalezienia się w nowej rzeczywistości. Stawia przy tym pytanie: jaki wpływ na nasze życie i jego kształt ma miejsce, w którym przyszliśmy na świat?

Wrocławska Nagroda Poetycka „Silesius”. Książka roku: Piotr Sommer, „Lata praktyki”; Debiut roku: Ivan Davydenko, „Halal”

W trakcie gali Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus po raz kolejny odbyło się też wręczenie Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej „Silesius”. Statuetka trafiła do Piotra Sommera, wyróżnionego za książkę „Lata praktyki”. Tom poświęcony jest starzeniu się, pamięci, powolnemu przyzwyczajaniu się do utraty.

Warto dodać, że już w 2010 roku Sommer otrzymał Silesiusa za całokształt pracy twórczej.

W kategorii Debiut nagrodzono Ivana Davydenkę, wyróżnionego za „Halal”. Ukraiński poeta urodził się w 1988 roku w Żytomierzu. W Polsce mieszka od 2012 roku. Jest redaktorem naczelnym literackiego „Magazynu Malkontenty” oraz autorem podcastu „Jak zostać Ukraińcem”.

Laureatką Silesiusa za całokształt pracy twórczej została Joanna Mueller, poetka, eseistka, redaktorka, literaturoznawczyni i krytyczka literacka, a także badaczka poezji.

Nagroda Pulitzera. Proza: Barbara Kingsolver, „Demon Copperhead” i Hernan Diaz, „Trust”; Poezja: Carl Phillips, „Wtedy wojna: i wybrane wiersze 2007–2020”; Literatura faktu: „Nazywa się George Floyd: życie jednego człowieka i walka o sprawiedliwość rasową”, Robert Samuels i Toluse Olorunnipa (z „The Washington Post”)

Nagroda Pulitzera – amerykańska nagroda wręczana za wybitne dokonania w dziedzinie dziennikarstwa, literatury pięknej i muzyki – przyznawana jest od 1917 roku i w trakcie swej przeszło 100-letniej historii zdążyła ugruntować pozycję jednego z najważniejszych wyróżnień w swojej dziedzinie w Stanach Zjednoczonych.

W tym roku, w wyniku nietypowej, ale nie niespotykanej decyzji, nagrodę za beletrystykę zdobyło dwoje autorów. Pulitzera dla najlepszej książki beletrystycznej otrzymali Barbara Kingsolver za powieść „Demon Copperhead” i Hernan Diaz za „Zaufanie”.

W kategorii Ogólna literatura faktu nagrodzono książkę „Nazywa się George Floyd: życie jednego człowieka i walka o sprawiedliwość rasową” autorstwa Roberta Samuelsa i Toluse’a Olorunnipy.

Pulitzer w kategorii Poezja trafił z kolei do Carla Phillipsa, autora tomu „Then the War: And Selected Poems, 2007–2020” (w dosłownym tłumaczeniu: „Wtedy wojna: i wybrane wiersze 2007–2020”).

Więcej na temat nagrodzonych książek przeczytasz TUTAJ.

Nagroda Goncourtów: Jean-Baptiste Andrea, „Veiller sur elle”

Prix Goncourt została ufundowana w 1896 roku przez pisarza Edmonda de Goncourt. Po raz pierwszy wręczono ją w 1903 roku. Jest tym samym najstarszą z francuskich nagród literackich. Pozostaje również najbardziej prestiżową. 

W tym roku Akademia Goncourtów przyznała nagrodę Jeanowi-Baptiście Andrei za książkę „Veiller sur elle”. Powieść opowiada o miłości w XX-wiecznych Włoszech, w epoce rosnącego w siłę faszyzmu. Prestiżowy dziennik „Le Figaro” określił ją jako „powieść miłosną, powieść pikarejską, powieść zemsty, jaka nie powstała od czasów Dumasa”. 

Nagroda Conrada: Urszula Honek, „Białe noce”

Nagroda Conrada to najstarsze polskie wyróżnienie za debiut prozatorski. Charakterystyczna statuetka, zwana Lunetą Conrada, przyznawana jest od 2015 roku.

Za sprawą głosów kapituły i publiczności w roku 2023 nagroda powędrowała do Urszuli Honek, autorki „Białych nocy”. Opowiadania ze zbioru przedstawiają świat z perspektywy mieszkańców małej beskidzkiej miejscowości, żyjących w bliskim otoczeniu przyrody.

Jak podkreślają organizatorzy Nagrody Conrada: „Perspektywy czasowe mieszają się tam ze sobą, a z trudnych do uchwycenia powodów codzienność staje się niepokojąca i mroczna”.

Nagroda Literacka Gdynia. Proza: Małgorzata Żarów, „Zaklinanie węży w gorące wieczory”; Poezja: Marcin Czerkasow, „Mountain View”; Esej: Grzegorz Piątek, „Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939”

W tym roku poznaliśmy laureatów pełnoletniej już, by tak rzec, bo 18. edycji Nagrody Literackiej Gdynia, powołanej w 2006 roku. Spośród 20 nominowanych książek w czterech kategoriach Kapituła Nagrody pod przewodnictwem Jerzego Jarniewicza wytypowała te – jak poinformowano – najbardziej wyjątkowe, nietuzinkowe, wybitne.

W kategorii Esej zwyciężył Grzegorz Piątek i jego szeroko komentowana „Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939”. W swojej książce Piątek zagląda pod etykiety o nazwach „miasto symbol”, „polskie okno na świat” czy „cud modernizmu”, którymi przykryto prawdziwą historię Gdyni. Bada skomplikowaną genezę miasta i jego szybkie narodziny.

W kategorii Poezja zwyciężył Marcin Czerkasow, którego wyróżniono za tomik „Mountain View”, w którym, jak zauważono przy okazji ogłoszenia nominacji, autor „wspiął się na szczyt i zapisał, co widzi: na pejzaż składają się obrazy, które do siebie nie przystają, kłócą się”. W poezji Czerkasowa świat się nie klei i na własne życzenie gna ku przepaści.

Nagrodę prozatorską otrzymała Małgorzata Żarów za swą debiutancką, oniryczną powieść „Zaklinanie węży w gorące wieczory” – prozę odważną, by nie powiedzieć: wizyjną.

Za najlepszy przekład na język polski literacką kostką wyróżniono zaś Jerzego Kocha, nagrodzonego za tłumaczenie z niderlandzkiego książki Marieke Lucasa Rijnevelda „Mój mały zwierzaku”. Warte podkreślenia jest, że Koch nominowany był do gdyńskiej nagrody drugi rok z rzędu, i to za przekład książki tego samego autora (w ubiegłym roku otrzymał nominację za tłumaczenie debiutu Rijnevelda, „Niepokój przychodzi o zmierzchu”).

Nagroda Literacka m.st. Warszawy: Zyta Rudzka, „Ten się śmieje, kto ma zęby”

W czerwcu już po raz szesnasty Warszawa nagrodziła najlepsze twórczynie oraz najlepszych twórców polskiej literatury współczesnej. W kategorii Proza wyróżniono Zytę Rudzką za powieść „Ten się śmieje, kto ma zęby”.

Nagrodę przyznano również w kategoriach: Poezja, Literatura dziecięca, Książka o tematyce warszawskiej oraz Komiks i powieść graficzna. Doceniono w nich odpowiednio: Kamilę Janiak z tomem „miłość”, Annę Taraskę i Dominikę Czerniak-Chojnacką za ich „Dwa słowa”, Konrada Niemirę z publikacją „Bazgracz. Trzy eseje o Norblinie” oraz Daniela Odiję i Wojciecha Stefańca z albumem „Rege”. Tytuł warszawskiego twórcy za całokształt twórczości przyznano Pawłowi Duninowi-Wąsowiczowi.

Nagroda Fandomu Polskiego im. Janusza A. Zajdla: Radek Rak, „Agla. Alef”

Nagroda Fandomu została powołana w 1984 roku w Łodzi podczas spotkania Klubów Miłośników Fantastyki. Jej pierwszym laureatem został Janusz A. Zajdel. Niestety autor zmarł w lipcu i nie mógł odebrać nagrody osobiście. Od roku 1986 jedno z najważniejszych wyróżnień polskiej literatury fantastycznej przyznawane jest jako Nagroda Fandomu Polskiego im. Janusza A. Zajdla.

Nagroda za najlepszą powieść fantastyczną 2022 roku trafiła do Radka Raka, autora książki „Agla. Alef”. Nagrodzona powieść to brawurowa historia przygodowa, ale też wnikliwa i wzruszająca powieść psychologiczna o dojrzewaniu i przemianie, o miłości i odkrywaniu swej cielesności, o zawiedzionych przyjaźniach, wykluczeniu i samotności, o odnajdywaniu siebie i stawaniu się człowiekiem w pełni znaczenia tego słowa.

Nagroda Wielkiego Kalibru: Marek Stelar, „Krzywda”

Nagroda Wielkiego Kalibru potwierdziła, że na mapie polskiego kryminału co chwila pojawiają się nowe nazwiska. Dość powiedzieć, że aż pięcioro spośród siedmiorga autorów i autorek, którzy walczyli o tytuł najlepszej powieści kryminalnej ubiegłego roku, zostało nominowanych po raz pierwszy.

Tegorocznym laureatem Nagrody Wielkiego Kalibru został Marek Stelar. Jury doceniło „Krzywdę”, drugą część cyklu o aspirancie Przeworskim.

Tradycyjnie kryminalną powieść roku wybrali też czytelnicy. W plebiscycie, który odbywał się na stronie Międzynarodowego Festiwalu Kryminału, zwyciężył Maciej Siembieda. Nagrodą Czytelników Wielkiego Kalibru wyróżniono „Katharsis”.

Nagrodę Specjalną im. Janiny Paradowskiej zdobyła z kolei Anna Potyra, autorka powieści „Pakt”.

We Wrocławiu pojawiła się ponadto B.A. Paris, brytyjska pisarka, której książki w Polsce sprzedały się w nakładzie przekraczającym milion egzemplarzy. Paris odebrała Honorową Nagrodę Wielkiego Kalibru, wyróżnienie, które od 2005 roku otrzymują wybitni twórcy gatunku, doceniani za całokształt pracy twórczej.

Nagroda Kościelskich: Urszula Honek, „Białe noce”

Nagroda Kościelskich jest przyznawana od 1962 roku młodym autorom piszącym w języku polskim. Wśród laureatek i laureatów tej nagrody znajduje się znaczna większość najwybitniejszych autorów polskich ostatniego 60-lecia.

W tym roku wyróżniono nią Urszulę Honek. Autorkę doceniono za tom „Białe noce”, książkę, którą – jak podkreślono w laudacji – „charakteryzuje wyjątkowa zdolność łączenia ostrego spojrzenia na rzeczywistość z językową magią, która splata żywych i umarłych, ludzi i zwierzęta, tradycje poetyckie i prozę współczesną”.

Nagroda im. Cypriana Kamila Norwida: Anna Piwkowska, „Furtianie”

Pod koniec września ogłoszono laureatów Nagród im. C.K. Norwida przyznawanych artystom tworzącym na Mazowszu.

W kategorii Literatura kapituła pod przewodnictwem Marka Wawrzkiewicza przyznała nagrodę poetce i eseistce Annie Piwkowskiej za tom poetycki „Furtianie”.

Jak podkreślono w laudacji:

Poznańska Nagroda Literacka: Zyta Rudzka

Możemy chyba uznać, że tegoroczny sezon polskich nagród literackich zdominowała Zyta Rudzka. Autorkę powieści „Ten się śmieje, kto ma zęby” wyróżniono też Poznańską Nagrodą Literacką.

Kapituła podkreśliła, że choć w tym roku mija trzydzieści lat od debiutu Zyty Rudzkiej, którym była powieść „Białe klisze”, nagroda dla pisarki nie ma charakteru podsumowania, nie wyraża uznania „za całokształt”. Jak zauważono:

Wyróżnioną powieść scharakteryzowano jako miejską, dzielnicową balladę o życiu wypełnionym miłością, kłopotami i pracą. I dodano: „Precyzyjna brawura pisarki wywołuje śmiech i zadumę, prowadzi przez podwórka i zakamarki do pytań o więzi, powinności, wolność i pamięć”.

Nagroda im. Ferdynanda Wspaniałego: Marcin Szczygielski, „Antosia w bezkresie”

Nagroda im. Ferdynanda Wspaniałego to wyróżnienie dla najlepszej książki dziecięcej, przyznawana podczas Festiwalu Literatury dla Dzieci organizowanego w Krakowie przez Fundację Burza Mózgów. Wręczana jest od 2016 roku.

Tegorocznym laureatem wyróżnienia został Marcin Szczygielski za książkę „Antosia w bezkresie”. Autor, korzystając z perspektywy jednej dziewczynki, opowiedział o dramacie polskich dzieci pozbawionych domu i deportowanych do Kazachstanu i na Syberię podczas II wojny światowej.

W głosowaniu festiwalowej publiczności zwyciężył zaś „Tygrys” Cezarego Harasimowicza i Marty Kurczewskiej.

Chcesz kupić nagrodzoną książkę w cenie, którą sam/-a wybierzesz? Ustaw dla niej alert LC!

Na zakończenie przypominamy, że już za kilka tygodni wystartuje Plebiscyt Książka Roku 2023 Lubimyczytać, którym rozpoczniemy kolejny sezon nagród literackich. Tymczasem przypominamy wyniki poprzedniego plebiscytu.