Zacznijmy od garstki informacji. Święto zostało proklamowane rezolucją Zgromadzenia ONZ 20 lutego 2003 roku, w następstwie przyjęcia przez UNESCO 2 listopada 2001 roku Powszechnej Deklaracji o Różnorodności Kulturowej. Tak oto od 20 lat 21 maja obchodzony jest Światowy Dzień Różnorodności Kulturowej dla Dialogu i Rozwoju.

Czym jest Światowy Dzień Różnorodności Kulturowej?

Jak podkreśla UNESCO, celem corocznych obchodów Dnia jest mobilizacja rządów, polityków, a także instytucji kultury i uczestników życia społecznego do działań na rzecz promocji kultury, różnorodności kulturowej, dziedzictwa kulturowego.

Święto – jak zaznaczają pomysłodawcy – jest również okazją do tego, by podkreślić potrzebę przeciwstawiania się nierównościom w traktowaniu kultur i konieczności szczególnej ochrony najbardziej podatnych na zniszczenie kultur krajów rozwijających się, w których zasadnicze znaczenie ma kształtowanie właściwej polityki kulturalnej i wypracowanie mechanizmów strukturalnych ochrony kultur lokalnych, w tym ich szczególnie istotnego elementu – języka.

Proklamując Światowy Dzień Różnorodności Kulturowej, ONZ kierowała się ponadto wyjątkowym znaczeniem kultury jako czynnika prorozwojowego, sprzyjającego inkluzywności i dokonywaniu pozytywnych zmian społecznych.

8 książek z całego świata

Wróćmy jednak do języka – i świętujmy Światowy Dzień Różnorodności Kulturowej wspomnieniem (a najlepiej: czytaniem) wyjątkowych książek z różnych zakątków świata, od Australii przez Bułgarię czy Izrael aż po Grenlandię.

A jak Australia – „Plon”, Tara June Winch (Wydawnictwo Czarne)

Powieść, którą Richard Flanagan nazwał przełomową – zarówno dla białej, jak i czarnej Australii.

Mieszkająca w Wielkiej Brytanii dwudziestokilkuletnia August wraca do Australii na pogrzeb dziadka – Alberta Gondiwindiego, który jako aborygeński chłopiec został wychowany w domu założonym przez chrześcijańską misję. Celem życia oddzielonego od rodziny Alberta było tworzenie słownika języka swojego ludu, w którym po jego śmierci wnukowie i dzieci człowieka z plemienia Wiradjuri znajdują swoisty testament i wezwanie: zachować pamięć.

„Plon” Tary June Winch to spojrzenie na losy rdzennych mieszkańców Australii, świadectwo ocalającej mocy języka, wyjątkowa, poetycka proza o okrucieństwie i wykorzenieniu, a także – miłości i przetrwaniu.

B jak Bułgaria – „Fizyka smutku”, Georgi Gospodinow (Wydawnictwo Literackie)

Georgi Gospodinow wyrósł na jedną z największych gwiazd europejskiej literatury, czego najlepszym dowodem jest nominacja do tegorocznej The International Booker Prize. Bułgarskiego pisarza nominowano za powieść „Schron przeciwczasowy”, który na polskim rynku ukazał się w 2022 roku.

Przygodę z Gospodinowem warto zacząć od „Fizyki smutku”, powieści, za którą Bułgara wyróżniono Literacką Nagrodą Europy Środkowej Angelus. Zdaniem Olgi Tokarczuk książka ta należy już do kanonu współczesnej prozy europejskiej – noblistka określiła ją jako „przejmujące studium mitu, który dzieje się zawsze i wszędzie”.

W „Fizyce smutku” Gospodinow reinterpretuje mit o Minotaurze. Zmienia czasy i perspektywy, by przedstawić losy wielopokoleniowej rodziny i udowodnić, że wpisują się one w losy Europy Środkowo-Wschodniej. Jednocześnie pozwala zrozumieć, że potwór jest w istocie ofiarą.

„To bułgarskie Sto lat samotności”, mówiła o „Fizyce smutku” Urszula Glensk, jurorka Angelusa. „Tak brzmi wielka literatura”.

C jak Chile – „Chilijski poeta”, Alejandro Zambra (Filtry)

O „Chilijskim poecie” pisałem już przy okazji tekstu 7 książek o małym wielkim życiu. Wspominałem, że Zambra to po prostu świetny opowiadacz, a powieść – z pozoru zwykła, codzienna, powolna – przypomina, że literatura potrafi zrobić coś z niczego.

Książkę Zambry warto też jednak wymienić z innego powodu. „Chilijski poeta” to portret wyjątkowego kraju – kraju poezji, w którym młodzi ludzie mają jedno marzenie: zostać poetami, nawet jeśli nie tylko nie oznacza to dobrego, wygodnego życia, ale i nie gwarantuje, że ktoś kiedyś przeczyta ich książkę („Już trzykrotnie widziałam na ulicy żebraka z wózeczkiem z supermarketu sprzedającego rękopisy swych wierszy. Vicente, który je czytał, mówi, że są genialne”).

Barwne grono chilijskich poetów, choć nieco nadęte, egzaltowane i pełne gwałtowności (na imprezie pełnej poetów jeden z nich zamierza wysrać się na łóżku gospodarza, twierdząc, że to w ramach performance’u; zresztą inny poeta na innym przyjęciu ukradł mu książkę Nikosa Kazantzakisa, co jest o wiele cięższym przewinieniem), przybrane w pełen błyskotliwego dowcipu styl Zambry jest na tyle urocze, że od powieści ciężko się oderwać.

Zambra przypomina też, że Chile pozostaje krajem rozwarstwionym, aspirującym do nowoczesności, a jednak – niepotrafiącym pogodzić się z przeszłością.

E jak Estonia – „Listopadowe porzeczki”, Andrus Kivirähk (Wydawnictwo Literackie)

Andrus Kivirähk to estoński pisarz, którego Tokarczuk nazwała właścicielem najbardziej niesamowitej wyobraźni na świecie.

„Listopadowe porzeczki” przenoszą czytelnika do dziewiętnastowiecznej, żyjącej spokojnym rytmem estońskiej wioski, w której rozegra się tragiczna historia miłosna Hansa, Liiny i Jaana.

Kivirähk powraca do estońskiej mitologii, w której duchy zmarłych, kratty, choć z pozoru przerażające, okazują się przydatne w wykradaniu jedzenia z nieodległego dworu. Miejscowi chłopi, chcąc ożywić kratta, podpisują cyrograf. Oszukują jednak diabła i zamiast umazać go krwią, korzystają z soku z porzeczek.

„Listopadowe porzeczki” zabiorą was do krainy, gdzie rzeczywiste miesza się z magicznym. Wystarczy uruchomić wyobraźnię.

G jak Grenlandia – „Dolina kwiatów”, Niviaq Korneliussen (Wydawnictwo Czarne)

W „Dolinie Kwiatów”, pierwszej powieści pisarki z Grenlandii nagrodzonej Nagrodą Rady Nordyckiej, Niviaq Korneliussen podejmuje trudny temat masowych samobójstw na wyspie. Temat, o którym nie mówi się głośno, a najlepiej nie mówi się wcale. „Dolina kwiatów” to powieść, która zrodziła się ze złości.

Grenlandia jest krajem z najwyższym odsetkiem samobójstw na świecie. Nim Korneliussen napisała tę książkę, zorganizowała liczne protesty, w których nawoływała, by społeczność wyspy zmierzyła się z tym trudnym problemem. Temat zna więc doskonale.

Korneliussen podejmuje nie tylko tematy cielesności czy tożsamości płciowej, ale również analizuje trudne grenlandzko-duńskie relacje i nade wszystko – oddaje głos młodym.

Wszystko to okraszone – by tak rzec – grenlandzkością. Mrokiem, chłodem i osobliwą dusznością.

L jak Liban – „Dzieci getta. Mam na imię Adam”, Iljas Churi (Karakter)

Używam literki L, choć równie dobrze mógłbym przejść do P, bo Iljas Churi, Libańczyk, jeden z najwybitniejszych współczesnych twórców piszących po arabsku, samego siebie nazywa „Palestyńczykiem z wyboru”.

W powieści „Dzieci getta. Mam na imię Adam” Churi opisuje historię getta w Liddzie [hebr. Lod – przyp. aut.], założonego przez izraelskich żołnierzy po Nakbie – exodusie blisko 800 tysięcy Palestyńczyków, do którego doszło w lipcu 1948 roku, wkrótce po zakończeniu wojny izraelsko-arabskiej.

I stara się odpowiedzieć na pytanie: w jaki sposób naród, którego językiem – z nakazu historii – stało się milczenie, może odnaleźć właściwe słowa dla opisania swej tragedii?

Powieści Churiego towarzyszą smród palonych na ulicach ciał, opuchnięte twarze martwych dzieci, cierpienie Palestyńczyków, którzy, jak pisze autor, stali się Żydami Żydów. Daleko mu jednak do prostego potępienia Izraela. Churi wyciąga rękę. I opowiada jak Szeherezada – by ugasić pragnienie opowieści.

„Mam na imię Adam” to książka trudna, wymagająca. To opowieść, którą czytelnik musi składać z okruchów słów narratora. Ale nade wszystko – to piękna literatura. A nawet lepiej – wybitna.

M jak Mauritius – „Zielone sari”, Ananda Devi (Wydawnictwo w Podwórku)

Ananda Devi osadziła fabułę powieści w realiach najnowszej historii Mauritiusa. Czytelnik nie musi jednak mieć głębokiej wiedzy o położonej na Oceanie Indyjskim wyspie, by zrozumieć, o czym opowiada „Zielone sari”.

Książka maurytyjskiej pisarki przenosi nas do domu w centrum kraju, w którym umiera stary człowiek – doktor, który przez lata pełnił funkcję domowego tyrana. Historię rodziny poznajemy przez wspomnienia, monologi i rozmowy leżącego na łożu śmierci manipulatora, który robi, co może, by utrzymać swą władzę nad bliskimi. 

Powoli wyłania się przed nami obraz rodzinnej przemocy, w którym dopatrzyć się można szerszego kontekstu – konserwatywnego, patriarchalnego społeczeństwa.

W jak Włochy – „Kaputt”, Curzio Malaparte (W.A.B.)

Znacie Umberta Eco? Na pewno. Itala Calvina? Z pewnością. A Curzia Malapartego?

Malaparte, w latach 30. i 40. ubiegłego wieku już uznany włoski literat, pełnił funkcję korespondenta wojennego dziennika „Corriere della Sera”. „Kaputt” daleko jednak do prostej literatury faktu. To coś między reportażem a fikcją. Relacją a czystym zmyśleniem. Rzeczywistość bowiem, nieważne jak znacząca i straszna – czytamy we wstępie do polskiego wydania – dla Malapartego była straszna i znacząca za mało.

„Kaputt” szokuje czytelnika, pokazuje mu polowanie na dzieci z warszawskiego getta, martwych rosyjskich żołnierzy, ustawionych wzdłuż szosy z wyciągniętymi ramionami niby znaki drogowe, by za chwilę olśnić go pięknem opisu nocnego nieba poprzecinanego pociskami, które Malapartemu jawiły się jako kwiaty na tle czarnego aksamitu.

„Kaputt” to relacja człowieka, który z bliska przyglądał się bestialstwu XX wieku. A także wyjątkowa gra narcystycznego, nieprzyzwoicie utalentowanego dandysa, który próbuje wybielić swą postać. A jednak – nawet jeśli orientujemy się, że Malaparte zmyśla, chcemy mu wierzyć. Swoje wizje przedstawia on bowiem jako fakty historyczne. Oto miara jego talentu. A „Kaputt” to arcydzieło literatury.

To zaledwie osiem z trzydziestu dwóch liter alfabetu. Wszystkie, wraz z książkowymi polecankami na Światowy Dzień Różnorodności Kulturowej, znajdziecie na naszym Instagramie. Dołączcie do naszej czytelniczej zabawy.