Chwilę temu miałem ich czworo. A w zasadzie pięcioro, jeśli doliczyć prababcię, która pamiętała początki XX wieku. Przeżyła wojnę, straciła męża, w samotności wychowała trójkę dzieci, dzieląc czas między nie a pracę w polu i obejściu. O jej znoju, cichym poświęceniu, raczej się nie mówiło. Z całą pewnością się nie pisało. Bo gdzie? Pozwólcie więc, że ją wspomnę. Babcia Gienia była super. Była dzielna i nie do zdarcia. Dożyła 98 lat.

Chwilę później zostało ich tylko dwoje. Z nich samych – niewiele. Czy wystarczająco dobrze poznałem ich życie? Pewnie nie. Czy pytałem? Nie bardzo. Dziś, schorowani, nic mi o nim nie powiedzą.

Jeśli macie więcej szczęścia, zapytajcie ich, jak to kiedyś było. Jeśli nie, możecie – jak ja – spróbować wyczytać historię ich życia z książek.

Co czytali nasi dziadkowie?

Polska literatura XX wieku to dla mnie Gombrowicz, Hłasko, Białoszewski, wreszcie – Witkacy. Dalej też wszystko jest jasne: Różewicz, Miłosz, Szymborska. Ale to byłoby przecież zbyt proste. Bo czy fakt, że dziś kocham ich ja (ja – ze swoją XXI-wieczną perspektywą; ich – uświęconych jako klasyków), oznacza też, że zaczytywali się nimi moi dziadkowie? Czy moja 10-letnia babcia brała w ręce Tyrmanda? Czy mój zaharowujący się w polu dziadek czytywał Schulza?

Możliwe. Ale przecież musiało być coś więcej. Coś na wpół dziś zapomnianego. Ich dziecięce lektury. Rzeczy, po które sięgali jako nastolatkowie. Albo takie, które później czytywali swoim własnym dzieciom.

Poszperałem zatem. Popytałem. Poczytałem komentarze w naszym serwisie. Zrobiłem też research w redakcji, wypytując kolegów i koleżanki, co czytały ich babcie i z jakimi lekturami widywały swoich dziadków. Co leżało na półkach?

Dzień Babci i Dzień Dziadka 2023. Książki naszych dziadków i babć

Zebrałem kilkadziesiąt powieści. Nie zmieszczę tu wszystkich. Wybrałem 12, które powtarzały się najczęściej.

Poniżej znajdziecie i klasyki, i ledwo pamiętane dziś książki; nazwiska, które wielkimi literami wypisano w każdej antologii, i takie, które – przyznaję – przy pisaniu tekstu zobaczyłem po raz pierwszy.

Krystyna Siesicka, „Jezioro osobliwości”

Jedna z najpopularniejszych – obok „Zapałki na zakręcie” – książek autorstwa Krystyny Siesickiej. W „Jeziorze osobliwości” poznajemy Martę, nastolatkę mieszkającą w ciasnym mieszkaniu na warszawskim blokowisku. Pewnego dnia na jej drodze staje Michał – syn nowego partnera matki Marty, Anny. Między młodymi rodzi się uczucie.

Miłości przeszkodzić może jednak nowa sytuacja w domu dziewczyny, a także Patryk – zamożny kolega Michała.

„Jezioro osobliwości” to opowieść o rodzinnych konfliktach, pierwszych miłościach i rozterkach nastoletniej dziewczyny.

– Kiedy pisałam „Jezioro osobliwości”, nie przypuszczałam, że ta książka stanie się aż tak popularna – mówiła Krystyna Siesicka. – A już na pewno kończąc ją, nie sądziłam, że Marta i Michał będą do mnie wracać. Przeciwnie, byłam pewna, że po ostatniej kropce rozstanę się z nimi na zawsze. A jednak do dziś myślę o moich bohaterach z zadumą, zwłaszcza kiedy odpowiadam na wasze – jakże często! – zadawane mi pytanie: – I co się z nimi później stało…?

Edmund Niziurski, „Niewiarygodne przygody Marka Piegusa”

Wydana w 1959 roku – pięć lat po ukazaniu się „Księgi urwisów”, pierwszej książki Edmunda Niziurskiego dla młodzieży – powieść przygodowo-humorystyczna. Wartka akcja i absurdalne poczucie humoru sprawiły, że „Niewiarygodne przygody Marka Piegusa” natychmiast podbiły serca młodych czytelników. Powieści nie zaszkodził też na pewno fakt, że na jej motywach w 1966 roku powstał serial telewizyjny.

Tytułowy Marek Piegus to zamyślony trzynastolatek mieszkający na warszawskim Powiślu. Ma jeszcze jedną charakterystyczną cechę – nieustannego pecha. Wszystko, za co się weźmie – choćby zadanie było najprostsze na świecie – owocuje niebywałymi problemami.

Pewnego razu Marka uprowadza gang złoczyńców. Chłopca zamierza uwolnić harcerska drużyna o specjalności detektywistycznej. Jeśli jesteście ciekawi, jak skończyć się mogą zwyczajny klasowy dyżur i pospolite wagary, czytajcie Niziurskiego.

Adam Bahdaj, „Wakacje z duchami”

Kolejna klasyka literatury młodzieżowej lat 60. Choć Adam Bahdaj debiutował jako twórca powieści społeczno-obyczajowych i kryminałów dla dorosłych, to historie pisane dla młodszych czytelników przysporzyły mu najwięcej fanów.

Dlaczego? Jak pisała na naszych łamach Sonia Miniewicz, historie, które wyszły spod pióra Bahdaja, są szczere, nienachalne, bezpretensjonalne. „Sprawnie łączył wątki obyczajowe z zagadkami kryminalnymi, opowiadał z humorem o szarej rzeczywistości, opisywał beztroskie przygody, ale też biedę i patologię, w których przyszło żyć niektórym jego bohaterom. Unikał protekcjonalnego tonu, nie próbował nikogo umoralniać na siłę, ale równocześnie podkreślał, jak istotna jest przyjaźń, społeczna wrażliwość i, po prostu, bycie dobrym człowiekiem, nawet jeśli wokół pełno jest nieuczciwych i niegodziwych ludzi”.

„Wakacje z duchami” – choć po prawdzie mogłem wybrać dowolną książkę z dorobku Bahdaja –  czytane są do dziś. Dostajemy w nich kontynuację opowieści z „Do przerwy 0:1”, powieści, w której pisarz przedstawił czytelnikom słynną trójkę bohaterów – Paragona, Mandżaro i Perełkę.

Tym razem Bahdaj wysłał ich na wakacje do cioci i pozwolił im pobawić się w detektywów próbujących odkryć, co tak naprawdę dzieje się w rzekomo nawiedzonym zamku.

Stanisław Dygat, „Jezioro Bodeńskie”

Tak się pięknie złożyło, że mieszkam niedaleko parku Stanisława Dygata i ilekroć go przecinam, myślę o wznowionej w 2018 roku „Podróży”, którą czytałem kilka lat temu, w drodze do znienawidzonej pracy.

Książką pokolenia naszych dziadków było jednak raczej „Jezioro Bodeńskie”, w której Dygat opisał przeżycia młodego Polaka (tragiczne i groteskowe zarazem) w położonym właśnie nad Jeziorem Bodeńskim niemieckim obozie dla Francuzów i Anglików.

Wydana w 1946 w Warszawie przez Państwowy Instytut Wydawniczy debiutancka powieść wielkiego pisarza obnaża naszą mitologię narodową. Dygat konfrontuje bowiem wywodzące się z rodzimych wzorców literackich marzenia i refleksje z obozową codziennością.

Helena Mniszkówna, „Trędowata”

Dwutomowa powieść Heleny Mniszkówny, wydana w 1909 roku, to romans ze wszech miar klasyczny, nawiązujący formą do „Tristana i Izoldy” czy „Romeo i Julii”, przeniesiony na polską scenę.

Akcja „Trędowatej” rozgrywa się na przełomie XIX i XX wieku, w czasie żarliwych sporów o podziały i nierówności społeczne, opisuje tragiczne dzieje miłości, której spełnieniu co i rusz coś staje na drodze. Los skromnej szlachcianki Stefci Rudeckiej i ordynata Michorowskiego to los tragicznych kochanków.

Powieść Mniszkówny jest jednym z najczęściej ekranizowanych polskich utworów literackich. Na ekran przenosili ją m.in. Edward Puchalski (1926), Juliusz Gardan (1936), Jerzy Hoffman (1976), a także Wojciech Rawecki i Krzysztof Lang (serial z 1999 roku).

Maria Krüger, „Godzina pąsowej róży”

Wydana w 1960 roku książka autorki kultowej „Karolci”. „Godzina pąsowej róży” to bardzo dobrze starzejąca się powieść o nastolatce – i dla nastolatek. Opowiadając historię Andy, Krüger udowadnia, że w życiu każdej dziewczyny przychodzi moment, gdy buntuje się ona przeciwko ustalonemu porządkowi. Jest tak teraz. Było i 60 lat temu.

Pewnego dnia nieposłuszna matce Anda rozbija szklaną ramkę fotografii, na której cioteczna prababka Eleonora trzyma różę. Gdy krew z ukłutego palca zabarwia kwiat na czerwono, antyczny zegar, przy którym poprzednio majstrowała dziewczyna, przenosi ją do XIX wieku.

Nastolatka trafia w nieznany sobie świat sztywnych zasad. Bohaterka „Godziny pąsowej róży” jest zmuszona spojrzeć na życie w inny sposób – po drodze ucząc się właściwego postępowania i rozwiązywania problemów.

Stanisława Fleszarowa-Muskat, „Pozwólcie nam krzyczeć”

Wydane w 1957 roku „Pozwólcie nam krzyczeć” to historia młodej dziewczyny, która z Warszawy trafia na przymusowe roboty do Niemiec. Magdalena pracuje w niemieckiej prowincji, gdzie prócz Polaków pod nadzorem bawarskich pracodawców pracują także Białorusini, Ukraińcy, Francuzi i Belgowie.

Wojenny świat opisany piórem Fleszarowej-Muskat nie jest czarno-biały. Pisarka kreśli zarys skomplikowanych relacji. Oczami Magdaleny widzimy dobro, którego można doświadczyć w dramatycznych warunkach, ale i mroczne strony ludzkiej zażyłości.

Dalsze losy bohaterki zostały przedstawione w powieściach „Przerwa na życie” oraz „Wizyta”.

Joanna Chmielewska, „Lesio”

Trudna do podrobienia proza Chmielewskiej bywa nazywana „kryminałami ironicznymi”. Doskonałym ich przykładem jest „Lesio”, jedna z najdowcipniejszych i najczęściej wznawianych książek pisarki.

W powieści poznajemy wiecznie spóźniającego się do pracy architekta,  tytułowego Lesia Kubajka, pracującego w biurze projektów, który wplątuje się w serię niezwykłych, zabawnych przygód.

Proza Joanny Chmielewskiej to doskonała satyra na warunki życia w latach 60. w PRL-u. Pełna ciętego języka, świetna językowa literatura.

Jack London, „Biały Kieł”

Klasyk autorstwa Jacka Londona (właściwie Johna Griffitha Chaneya), który od pierwszego wydania (1906 rok) wpisał się do światowego kanonu literatury dziecięcej i młodzieżowej.

Tytułowy Biały Kieł to mieszaniec psa i wilka. Dzieciństwo spędza w puszczy, u boku matki. Następnie trafia do Indian. W wiosce szczeniak – prześladowany przez inne psy, które wyczuwały w nim dzikie pochodzenie – staje się samotnikiem. Kieł uczy się jednak walczyć. Wkrótce zostaje psem zaprzęgowym, po czym, z powodu swej siły, zostaje wykupiony i wykorzystany do nielegalnych krwawych walk z innymi psami.

Kieł, przez długi czas niepokonany, omal nie ginie po walce z buldogiem Cheerokee. Wilka ratuje Weedon Scott, młody chłopak, który usiłuje oswoić nawykłe do agresji zwierzę.

„Biały Kieł” to ponadczasowa powieść przygodowa, którą od ponad stu lat zaczytują się kolejne pokolenia. Wyjątkowa opowieść o wytrwałości, wierności, wielkości przyjaźni, wreszcie – miłości. Przypomnienie, że każde zwierzę potrafi się odwdzięczyć za okazane mu dobro. I wyjątkowy zapis piękna nieposkromionej natury.

Alfred Szklarski, „Tomek w krainie kangurów”

Wielokrotnie wznawiana książka Alfreda Szklarskiego, po raz pierwszy wydana w 1957 roku przez Wydawnictwo Śląskie, i jednocześnie pierwszy tom cyklu powieści opowiadających o przygodach Tomka Wilmowskiego.

„Tomek w krainie kangurów” przenosi nas w rok 1902, gdy Polska znajduje się pod zaborami. Tytułowy Tomek to czternastoletni błyskotliwy uczeń jednego z warszawskich gimnazjów. Choć chłopiec uczy się pilnie, ma opinię „polskiego buntowszczyka”. Jest synem polskiego rewolucjonisty i podobnie jak on nienawidzi rosyjskiego caratu.

Życie Tomka zmienia się wraz z pojawieniem się Jana Smugi, światowej sławy podróżnika, który zabiera nastolatka w podróż. Chłopiec wsiada na statek. Płynie na spotkanie z przygodą – i niemal zapomnianym ojcem.

Marek Hłasko, „Pierwszy krok w chmurach”

Jeśli już poznawać socrealistyczną rzeczywistość, to z kim, jeśli nie z Hłaską. „Pierwszy krok w chmurach” napisano w czasach, gdy wypadało podmalowywać rzeczywistość, stroić ją w pełne nadziei krągłe słowa, czyniąc z bohaterów część zgranego kolektywu. 20-letni Hłasko nie zamierzał jednak podporządkowywać się wytycznym podsuwanym przez komunistyczne władze.

Opowiadania młodego pisarza to przedstawienie brutalnego zderzenia marzeń z rzeczywistością. To świat pełen szarości, monotonnej pracy, która – miast wyzwalać – była źródłem męczarni. Niedościgniony zapis życia proletariatu, pełen twardych mężczyzn, spracowanych dłoni i szorstkiego języka, który zrobił z Hłaski gwiazdę literatury, o której mówiono na ulicach i w tramwajach, ale i buntownika, któremu przyglądano się uważnym okiem.

Chcecie poznać realia życia w odradzającej się Polsce? Czytajcie prozę proletariackiego księcia z Marymontu.

Margaret Mitchell, „Przeminęło z wiatrem”

Trudno byłoby zakończyć bez książki życia kilku pokoleń. Ponad 1000-stronicowa epopeja Margaret Mitchell ukazuje losy bogatej córki plantatora bawełny, Scarlett O’Hary, dzięki której podpatrujemy polityczne i społeczne zmiany będące skutkiem wojny secesyjnej.

Scarlett, na początku opowieści zielonooka kokietka obkręcająca sobie mężczyzn wokół palca, w ogniu wojny z beztroskiej dziewczyny zmienia się w dojrzałą kobietę.

Cóż jeszcze można napisać o absolutnej klasyce literatury światowej? Dzieło Mitchell, jedna z najważniejszych książek XX wieku, to opowieść o świecie, który przeminął. Historia kobiecej niezłomności i walki o szczęście. A także – zdaniem wielu – romans wszech czasów.