Choć pojęcia „migrant” i „uchodźca” są czasem używane zamiennie, to – jak podkreśla UNHCR – zdecydowanie nie są synonimami. Uchodźcy przebywają bowiem poza swoim krajem „z powodu obawy przed prześladowaniem, konfliktu, przemocy lub innej okoliczności zakłócającej porządek publiczny”. I z tego powodu wymagają ochrony międzynarodowej. Natomiast „migrant” nie ma, jak czytamy na stronie UNHCR Polska, jednolitej definicji na poziomie międzynarodowym. Kluczowa różnica polega jednak na tym, że w pojęcie „migracji” wpisuje się dobrowolność, np. poszukiwanie lepszych możliwości zarobkowych (ale również oczywiście i inne powody), uchodźcy natomiast nie mogą bezpiecznie wrócić do ojczyzny. Oto kilka książek, które opowiadają o życiu kilkuset milionów uchodźców i migrantów.

9 książek o uchodźcach i migrantach

„Nadzy nie boją się wody”, Matthieu Aikins, Wydawnictwo Znak Koncept

Książka kanadyjskiego dziennikarza i reportera znalazła się na tegorocznej długiej liście nominowanych do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego. Mężczyzna, od lat pracujący m.in. w Afganistanie i Syrii, zdecydował się porzucić swój uprzywilejowany kanadyjski paszport i razem z przyjacielem, nazywanym w książce Omarem, ruszył w podróż ze spustoszonego wojną kraju do Europy. Jako że mający japońsko-kanadyjskie korzenie Aikins bardzo dobrze zna realia Afganistanu i, jak sam zaznacza, z wyglądu bardziej przypomina Afgańczyka niż Kanadyjczyka, jego towarzysze podczas ucieczki i ci, którzy mają mu ją ułatwić, nie wątpią, że naprawdę jest uchodźcą poszukującym lepszej przyszłości. Czytanie o tym, co autor książki i Omar przeżyli, unaocznia, jak wygląda kryzys migracyjny od środka – uchodźcza odyseja wiąże się z częstym zagrożeniem życia, z wielokilometrowymi wędrówkami bez jedzenia i picia, także śmiertelnie niebezpiecznym szlakiem przemytników. Czytelnicy i czytelniczki dzięki lekturze tej książki mogą łatwiej zrozumieć, dlaczego ludzie decydują się uciekać z Afganistanu – autor „Nadzy nie boją się wody” tytuł zaczerpnął od znanego afgańskiego powiedzenia, którego znaczenie wyjaśnia w książce, a po opisanych w reportażu przeżyciach jeszcze przez kolejne lata pracował nad książką, konsultując publikację z historykami, antropologami, ekspertami w dziedzinie badań migracyjnych.

„Nowi londyńczycy”, Ben Judah, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Przez jakiś czas w emigranta śpiącego w opustoszałych nocą przejściach londyńskiego metra wcielił się natomiast Ben Judah. Brytyjski dziennikarz postanowił przyjrzeć się w swojej książce tym, którzy – jak pisze Tomasz Frymorgen – „budują, karmią i czyszczą brytyjską stolicę”. Wśród nich znajdują się przybysze z Rumunii, którzy choć w Anglii często nie mają co jeść, czują się w niej bezpieczniej niż w ojczyźnie – gdyby się tam pojawili, za swoje długi zaciągnięte wśród „niewłaściwych” ludzi mogliby przypłacić życiem. Judah rozmawia też m.in. z Polakami i przedstawia historię saudyjskiej księżniczki, dowodząc, że nie wszystkim opisywanym przez niego osobom brakuje pieniędzy – niektórzy z nich oddaliby wszystko za wolność, możliwość decydowania o sobie. W książce przeczytacie również o filipińskich pokojówkach, afrykańskich sprzątaczach metra i innych imigrantach, którzy czynią z Londynu jedno z najbardziej multikulturowych miast świata. Co więcej, w książce znalazły się także zdjęcia niektórych rozmówców Bena Judah, którzy wyrazili zgodę na ich wykorzystanie w publikacji.

„Stadion. Diabelskie igrzyska”, Ify Nwamana, Wydawnictwo Pierwsze

Polska, jeszcze przed agresją Rosji na Ukrainę oraz kryzysem na granicy polsko-białoruskiej, stawała się domem dla uchodźców, imigrantów. Warszawianki i warszawiacy nieraz kupowali przed laty na Stadionie Dziesięciolecia różne skarby od osób pochodzących z Wietnamu czy krajów afrykańskich, np. Nigerii. Na słynnym „największym jarmarku Europy” pracował również Nigeryjczyk Ify Nwamana – absolwent anglistyki i nauczyciel angielskiego, który początkowo właśnie w taki sposób radził sobie w naszym kraju. Swoje doświadczenia – z przymrużeniem oka, odrobiną absurdu i czarnego humoru – postanowił potem opisać w „Stadionie. Diabelskich igrzyskach”. Choć to powieść, silnie zainspirowała ją rzeczywistość. Głównym bohaterem książki jest Mike, piłkarz, który przybywa do Polski na fałszywe zaproszenie klubu piłkarskiego. Najpierw trafia do obozu dla uchodźców, potem zaczyna sprzedawać na Stadionie „markowe” buty. Czytając o jego perypetiach, poznajemy także innych stałych bywalców wielkiego targowiska. Tych, którzy pracują na nim w czasach, gdy coraz głośniej mówi się o jego likwidacji, i którzy aby przetrwać i utrzymać rodzinę, uciekają się do różnego rodzaju przekrętów. „Stadion. Diabelskie igrzyska” to jeden z pierwszych powieściowych zapisów przedstawiających sytuację uchodźców z Afryki w Polsce.

„Nie jestem twoim Polakiem”, Ewa Sapieżyńska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej

W maju, przed występem Blanki na Eurowizji, trafiłam na jeden z artykułów, który relacjonował reakcję Norwegów na jej występ w półfinale w Liverpoolu. Norweski dziennikarz miał stwierdzić, że podczas show można było zobaczyć „lepki środkowoeuropejski parkiet”. I o ile fanką Blanki nie jestem (team Jann!), to nie sposób odmówić temu uroczemu stwierdzeniu odrobiny protekcjonalizmu, pogardy wobec tego, co „środkowoeuropejskie”. Ewa Sapieżyńska, iberystka, która pracowała m.in. w Chile i w Wenezueli, socjolożka, od lat mieszka w Norwegii, gdzie zajmuje się analizą polityczną, i właśnie o sytuacji Polaków w tym kraju napisała „Nie jestem twoim Polakiem”. Nasi rodacy i nasze rodaczki stanowią największą mniejszość narodową w Norwegii, a jednak, jak zauważa autorka książki, „rzadko dochodzą do słowa w debacie publicznej w tym kraju”. Ewa Sapieżyńska postanowiła więc ten głos im dać – rozmawia i z budowlańcami, i z himalaistami, i naukowcami, i artystami, przywołuje również w reportażu badania, (zatrważające) cytaty z norweskich mediów. Pisze o tym, że Polacy bywają niewpuszczani do klubów, mają – z powodu swojej narodowości – niemałe problemy ze znalezieniem pary na Tinderze, nawet jeśli są prawdziwymi przystojniakami i/lub zachwycają swoimi pasjami, są zmuszani wysłuchiwać „żartów” z Polakami w rolach głównych i prosi się ich o usunięcie polskiego nazwiska ze skrzynki pocztowej, bo to mogłoby spowodować obniżenie ceny mieszkań w budynku. Co ciekawe, książka najpierw ukazała się po norwesku – autorka brała i bierze udział w spotkaniach z norweskimi czytelnikami i czytelniczkami, z polskimi oczywiście też, a na język polski reportaż przetłumaczyła Ilona Wiśniewska.

„Nowe życie. Jak Polacy pomogli uchodźcom z Grecji”, Dionisios Sturis, Wydawnictwo Poznańskie

Dionisios Sturis, pół-Polak, pół-Grek, urodził się w Grecji, a od drugiego roku życia mieszkał z mamą w Polsce. Dziennikarz i reporter właśnie Grecji poświęcił wiele swoich książek, m.in. „Gorzkie pomarańcze”, „Zachód słońca na Santorini” czy „Kalimerę”, nietypową książkę kucharską. W jego twórczości nie zabrakło też książki w całości poświęconej jednemu z ważnych momentów polsko-greckiej historii. Po drugiej wojnie światowej Polska przyjęła bowiem greckich i macedońskich uchodźców, którzy uciekali przed wojną domową. Do Polski trafiali, podróżując statkami, pociągami, często w bydlęcych wagonach. Wśród tych, którzy uciekali, był również ojciec Dionisiosa, a także jego dziadkowie. Kilkadziesiąt lat później ich potomek szukał odpowiedzi na to, jak Grecy zadomowili się w Polsce, jak przyjęło ich komunistyczne wtedy państwo. Greckie społeczności powstawały wtedy w całym kraju, również na Podkarpaciu – założona tam przez Greków spółdzielnia rolnicza otrzymała nawet nazwę „Nowe Życie”.

„Tamtego życia już nie ma. Reportaże o uchodźcach w Polsce”, Marta Zdzieborska, Wydawnictwo Świat Książki

Gdy Europa mierzyła się z kryzysem uchodźczym w roku 2015, Polska zobowiązała się do przyjęcia jedynie siedmiu tysięcy osób. Marta Zdzieborska pisze jednak o tych, którzy znaleźli się w naszym kraju już wcześniej. Wiele z przedstawionych przez autorkę opowieści może budzić zdziwienie, ale i przerażenie, jak ta o rodzinie, która Polskę pokochała, jak wydawało się, z wzajemnością, do czasu, gdy ktoś nie podpalił zajmowanego przez nią mieszkania i nie zmusił tym samym do dalszej ucieczki. Z kolei uciekający przed islamistami z Jemenu mężczyzna na rozmowie w polskiej ambasadzie w Atenach usłyszał pytanie o to, czy nie współpracuje z ISIS. Są w książce Marty Zdzieborskiej również bardziej pozytywne historie (choć niewiele), jest przedstawiona droga, jaką przed laty przebył uchodźca od przejścia granicznego po ośrodki dla uchodźców i Warszawę, gdzie mieści się Urząd ds. Cudzoziemców. Bohaterowie „Tamtego życia już nie ma” to ci, którzy:

„Tylko góry będą ci przyjaciółmi”, Behrouz Boochani, przeł. Tomasz S. Gałązka, Wydawnictwo Książkowe Klimaty, ArtRage

„Tylko góry będą ci przyjaciółmi” Behrouza Boochaniego została w 2019 roku uhonorowana Victorian Premier’s Literary Awards, jedną z najbardziej prestiżowych australijskich nagród literackich, ustanowioną przez stan Victoria. Boochani jest irańskim Kurdem, który po przybyciu do Australii został odesłany do ośrodka dla uchodźców na wyspie Manus, na środku Oceanu Spokojnego, do miejsca w niemałej części pokrytego wilgotnym lasem równikowym. Autor „Tylko góry będą ci przyjaciółmi” spędził w ośrodku siedem lat. Jak mówił w wideo nagranym po otrzymaniu informacji o przyznaniu mu nagrody (wtedy nadal przebywał jeszcze w placówce), wyobraził sobie ośrodek jako więzienie, i to, paradoksalnie, pomogło mu tworzyć. Boochani swoją książkę zapisał na telefonie, używając WhatsAppa, i zaznaczył, że nagrodzenie go za książkę, która piętnuje działanie australijskich władz, powinno przynieść wstyd australijskiemu rządowi. Jak dodał, „słowa wciąż mają moc, by kwestionować nieludzkie systemy i struktury”.

„Wrzenie. Francja na krawędzi”, Anna Pamuła, Wydawnictwo Agora

„Wrzenie” Anny Pamuły ukazało się w roku 2020 – reportaż, który zwraca uwagę na wyzwania, jakie niesie za sobą życie w państwie-wielokulturowym, wieloreligijnym tyglu, nie traci na ważności i trzy lata później. Pod koniec czerwca 2023 roku w Paryżu wybuchły bowiem zamieszki po tym, jak 17-letni Nael, chłopak pochodzący z rodziny o arabskich korzeniach, został zastrzelony przez policję, gdy odmówił poddania się kontroli drogowej. Mieszkająca we Francji reporterka ukazuje różne oblicza tego kraju, a jest ich tyle, że zaczyna on, jak sam tytuł wskazuje, wrzeć. Czytając tę książkę poznamy historię zamordowanych żydowskich dzieci z Tuluzy, małych uczniów-muzułmanów, którzy nienawidzą Francji, matkę, której syn związał się z ISIS, kobietę, która uciekła z Afryki na Stary Kontynent przed znęcającym się nad nią mężem. Autorka przedstawia te historie, starając się nie stawać po żadnej ze stron, nie próbując „nakłonić” czytelnika czy czytelniczki do przyjęcia konkretnego poglądu na to, o czym pisze. 

„Teraz tu jest nasz dom”, Barbara Gawryluk, il. Maciej Szymanowicz, Wydawnictwo Literatura

W księgarniach można również znaleźć książki o uchodźcach i migrantach dla dzieci. Wśród nich wymienić można m.in. „Modlitwę do morza” Khaleda Hosseiniego, „Kota, który zgubił dom” Ewy Nowak czy „Teraz tu jest nasz dom”. Ta ostatnia publikacja to prawdziwa historia chcącej pozostać anonimową – „żeby jak najszybciej zasymilować się z Polakami” – rodziny z Doniecka. Książkowi Baranowscy decydują się na organizowaną przez Polskę ewakuację z Ukrainy, gdy na zamieszkiwane przez nich tereny wkraczają pierwsze rosyjskie czołgi. Co ważne, to książka, która została wydana już w roku 2016, czyli jeszcze przed pełnoskalową agresją Rosji na Ukrainę, ale już dwa lata po rozpoczęciu walk właśnie na terenie Donbasu. Historia opowiedziana jest z perspektywy dziecka, Romka. Choć rodzinę ciepło przywitano w ośrodku dla uchodźców, dzieci tęsknią za domem, za dziadkami. Z czasem zaczynają uczyć się polskiego, przygotowują się do pójścia do szkoły i zaczynają rozumieć, że teraz to Polska ma być ich nowym domem. Ale czy uda im się go polubić tak jak ten pierwszy?

Nowa nagroda literacka dla uchodźców i migrantów

W ostatnich dniach media poinformowały o ustanowieniu nowej nagrody – Footnote x Counterpoints dla twórców fabularyzowanego non-fiction, którzy mają za sobą doświadczenia uchodźcze i migracyjne. Nie jest zdefiniowane, na czym one miałyby polegać. Osoby pragnące przystąpić do konkursu mają jednak za zadanie – oprócz przesłania konspektu i próbki tekstu, który chciałyby dzięki wygranej stworzyć – wyjaśnić, na czym polega w ich przypadku bycie uchodźcą lub migrantem. W konkursie mogą wziąć udział migranci i uchodźcy mieszkający w Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Zwycięzca lub zwyciężczyni otrzyma 10 tysięcy funtów, umowę na wydanie książki w Footnote Press oraz 5 tysięcy funtów zaliczki na wydanie tej książki.

Świetnych książek poświęconych uchodźcom i migrantom jest niemało – należy wspomnieć m.in. o „Na południe od Lampedusy. Podróżach rozpaczy” Stefano Libertiego, „Kontenerze” Katarzyny Boni i Wojciecha Tochmana, „Wielkim przypływie” Jarosława Mikołajewskiego, „Nowej Odysei. Opowieści o kryzysie uchodźczym w Europie” Patricka Kingsleya. Jakie publikacje dodalibyście do tej listy?