Wszystkich Świętych 2023. Zmarli ludzie świata książki

27 czerwca 2023 roku Wiktoria Amelina, wielokrotnie nagradzana ukraińska pisarka, która od początku wojny w Ukrainie dokumentowała rosyjskie zbrodnie, została ciężko ranna w rosyjskim ataku rakietowym w Kramatorsku. Na skutek odniesionych ran zmarła kilka dni później, 1 lipca, w szpitalu w Dnieprze. Miała 37 lat.

Amelina była jedną z najbardziej znanych młodych pisarek w Ukrainie. Dokumentując zbrodnie wojenne, podróżowała na tereny blisko linii frontu, gdzie m.in. pracowała z dziećmi.

W ubiegłym roku pisarka odkryła pamiętnik Wołodymyra Wakułenki, ukraińskiego pisarza uprowadzonego i zabitego przez Rosjan w Iziumie wkrótce po inwazji. Dziennik został opublikowany i pełni dziś funkcję świadectwa rosyjskich zbrodni wojennych. W 2020 roku po polsku ukazał się „Dom dla Doma”, druga powieść pisarki, w której opowiedziała ona o żyjącej we Lwowie w latach 90. rodzinie radzieckiego pułkownika.

19 maja 2023 roku odszedł Martin Amis, powieściopisarz, eseista i scenarzysta. Amis to, obok Salmana Rushdiego, Iana McEwana i Juliana Barnesa, jeden z twórców, którzy definiowali brytyjską scenę literacką w latach 80. XX wieku. Ostatnią książką napisaną przez Brytyjczyka była „Opowieść wtajemniczonego”, która ukazała się w roku 2021. Już wtedy pisarz zaznaczał, że nie stworzy żadnej innej powieści. Jak powiedział Michałowi Nogasiowi w wywiadzie dla „Książek. Magazynu do Czytania”: „Żyjemy coraz dłużej, dziś średnio ponad 70 lat, dlatego zanim pisarz umrze, zwykle zdąży go opuścić jego talent”. Na podstawie innej z jego powieści, „Strefy interesów”, powstał film, którego premiera odbędzie się najprawdopodobniej w pierwszej połowie 2024 roku.

Urodzony 25 sierpnia 1949 roku pisarz mawiał, że miłością do literatury zaraziła go macocha, pisarka Elizabeth Jane Howard. Gdy był jeszcze nastolatkiem, zachęciła go do przeczytania „Dumy i uprzedzenia”. Amis wspominał, że nie mógł przestać czytać, dopóki nie dowiedział się, czy Elizabeth poślubiła Darcy’ego. Pisarz debiutował w 1973 roku powieścią „The Rachel Papers”, kolejna, pod tytułem „Martwe dzieci”, będąca parodią kryminałów Agathy Christie rozgrywających się na prowincji, ujrzała światło dzienne w roku 1975. Martin Amis był także autorem m.in. takich powieści jak „Sukces” czy „Doświadczenie”. W tej ostatniej przedstawił historię swojej rodziny, w centrum umieszczając ojca, również pisarza.

Profesor Michał Głowiński, literaturoznawca, eseista i prozaik, zmarł w Warszawie 29 września 2023 roku, zostawiwszy po sobie olbrzymi dorobek naukowy i literacki. Miał 88 lat.

Głowiński był wybitnym humanistą, jednym z największych autorytetów w dziedzinie poetyki, teorii i historii literatury. Do jego najwybitniejszych osiągnięć należą książki monograficzne o twórczości Bolesława Leśmiana, Juliana Tuwima czy Witolda Gombrowicza, a także prace o powieści młodopolskiej. Do kanonu lektur polonistycznych należą prace prof. Głowińskiego dotyczące sposobów narracji powieściowej (m.in. „Porządek, chaos, znaczenie” i „Gry powieściowe”).

Czterokrotnie otrzymał tytuł doktora honoris causa. Cztery razy był nominowany do Nagrody Literackiej „Nike”. W 2010 wydał autobiografię „Kręgi obcości. Opowieść autobiograficzna”.

Większość czytelników w Polsce usłyszała o Louise Glück, gdy została ona laureatką Literackiej Nagrody Nobla za rok 2020. Wcześniej nie ukazały się w języku polskim żadne publikacje tej amerykańskiej poetki i eseistki. Nobel zmienił tę sytuację, dzięki czemu do polskich księgarń trafiły dwa tomy poezji Louise Glück. „Ararat” ukazał się w 2021 roku, a „Zimowe przepisy naszej wspólnoty” w 2022, oba nakładem wydawnictwa a5. Przełożyła je poetka i tłumaczka Katarzyna Dąbrowska.

Akademia Szwedzka nagrodziła Louise Glück za „niemożliwy do pomylenia poetycki głos, którego surowe piękno przekształca indywidualną egzystencję w uniwersalne doświadczenie”. Glück jest laureatką nie tylko Nobla, lecz również Pulitzera i National Book Award. W jej twórczości znajdziemy wątki autobiograficzne oraz te, które autorka czerpała z kultury – mitologii, filozofii, historii oraz dzieł innych literatów, takich jak choćby Szekspir czy Emily Dickinson.

Louise Glück zmarła 13 października 2023 roku w Cambridge w Stanach Zjednoczonych. Miała 80 lat.

9 października 2023 roku, w Krakowie, zmarł Ireneusz Kania. Wybitny tłumacz, poliglota i eseista odszedł w wieku 83 lat.

Jego praca translatorska otworzyła polskiemu czytelnikowi drogę do najróżniejszych kultur. Był autorem przekładów ponad 100 książek z kilkunastu języków, starożytnych i współczesnych, w tym: z sanskrytu, tybetańskiego, hebrajskiego, rumuńskiego, francuskiego. Sięgał po teksty stanowiące wyzwanie. Jak mawiano, nie miał czasu na tłumaczenie rzeczy błahych. Dzięki Kani polska kultura wzbogaciła się o przekłady z oryginału dzieł światowej humanistyki i pism składających się na duchowy kanon wielkich religii.

Ireneusz Kania był także eseistą, specjalistą w dziedzinie tybetologii, buddyzmu i kabały. Od 1980 do 1983 należał do Związku Literatów Polskich, od 1983 do Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich, a od 1989 do sierpnia 2020 do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Za swoje dokonania otrzymał m.in. rumuński krzyż oficerski Orderu Zasługi Kulturalnej w Kategorii F (2004), Nagrodę Miasta Krakowa w dziedzinie kultury i sztuki (2018), Nagrodę Prezydenta Miasta Gdańska za Twórczość Translatorską im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego (2023).

11 lipca 2023 roku (nie tylko) literacki świat pożegnał Milana Kunderę – pisarz czeskiego pochodzenia, od lat tworzący i mieszkający we Francji, jeden z najczęściej wymienianych w ostatnich latach kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla, zmarł w Paryżu w wieku 94 lat.

Kundera urodził się 1 kwietnia 1929 roku w inteligenckiej rodzinie w Brnie, był absolwentem Wydziału Filmowego i Telewizyjnego Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze. Od 1948 roku należał do Czechosłowackiej Partii Komunistycznej, z której go usunięto w roku 1950. Był zaangażowany w Praską Wiosnę 1968 roku, krytykował radziecką interwencję w komunistycznej Czechosłowacji. Z czasem odciął się od swoich czeskich korzeni, w roku 1975 wyemigrował do Francji, pisał po francusku, nie zgadzał się na publikację jego książek w języku czeskim. W 2019 roku przywrócono mu czeskie obywatelstwo, odebrane wcześniej w komunistycznej Czechosłowacji.

Kundera zadebiutował „Żartem” w 1967 roku, był również autorem m.in. takich książek jak „Śmieszne miłości”, „Życie jest gdzie indziej”, „Walc pożegnalny”, „Księga śmiechu i zapomnienia”, „Zasłona. Esej w siedmiu częściach”, jednak jego najsłynniejszym dziełem jest „Nieznośna lekkość bytu”. Publikacja opowiada o zmaganiach czeskich intelektualistów z trudnościami dnia codziennego w Pradze po Praskiej Wiośnie. W roku 1988 powieść zekranizowano, film wyreżyserował Philip Kaufman, a w rolach głównych wystąpili Daniel Day-Lewis i Juliette Binoche. Kunderze obraz się jednak nie podobał i nie zgadzał się na kolejne adaptacje i ekranizacje swoich książek.

Ponure, pełne przemocy wizje amerykańskiego Południa (jak i te apokaliptyczne – a może zwłaszcza te) przyniosły Cormacowi McCarthy’emu status jednego z najważniejszych współczesnych twórców piszących po angielsku. Twórczość pisarza przywodzi na myśl fascynację dobrem i złem oraz zgłębianie bezdennej zdolności ludzkości do przemocy i zemsty.

Jego debiut, „Strażnik sadu”, ukazał się w 1965 roku, a McCarthy napisał go, pracując na pół etatu w magazynie części samochodowych w Chicago. Dzieło zdobyło nagrodę Fundacji Williama Faulknera za godną uwagi pierwszą powieść, a porównania do wielkiego pisarza amerykańskiego Południa towarzyszyły McCarthy’emu przez następne dziesięciolecia.

Jedną z najpopularniejszych powieści McCarthy’ego pozostaje „Droga”, wydana w 2006 roku postapokaliptyczna historia przetrwania, która zdobyła nagrodę Pulitzera i stała się bestsellerem. Inne uznane przez krytyków książki McCarthy’ego to „Rącze konie” i „To nie jest kraj dla starych ludzi”. Obie doczekały się ekranizacji, a druga z nich zdobyła Oscara za najlepszy obraz.

Cormac McCarthy zmarł 13 czerwca 2023 roku w swoim domu w Santa Fe. Miał 89 lat.

Kaya Mirecka-Ploss życiorysem mogłaby obdzielić kilka osób. Urodziła się na Śląsku w 1924 roku, a po jego zajęciu przez Niemców została zesłana na roboty, następnie trafiła do obozu dla nieletnich w Niemczech. Po wojnie zdobywała wykształcenie za granicą – w Londynie zdobyła tytuł magistra w dziedzinie mody, w Niemczech obroniła doktorat. Później pracowała jako projektantka w Polsce – zainicjowała między innymi stworzenie Mody Polskiej – lecz w 1966 roku musiała wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Tam oddawała się działalności charytatywnej oraz krzewiła wiedzę o polskiej kulturze. Za wybitne zasługi w działalności polonijnej została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Była autorką kilku książek – thrillera psychologicznego opartego na faktach pt. „Kobieta, która widziała za dużo”, „Drogi przez most” oraz publikacji „Jan Karski – człowiek, któremu powiedziałam prawdę”, łączącej w sobie cechy autobiografii oraz książki o Janie Karskim, legendarnym kurierze Polskiego Państwa Podziemnego. W Stanach Zjednoczonych ukazała się także jej książka o słynnych Polakach: „The Emperor of Madagascar and Other Polish Profiles”.

Kaya Mirecka-Ploss zmarła 13 lipca 2023 roku w USA, gdzie mieszkała. Miała 98 lat.

3 marca odszedł Kenzaburō Ōe, japoński prozaik i eseista, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1994, a także aktywista pokojowy i antynuklearny. Zmarł w wieku 88 lat.

Zadebiutował jeszcze jako student opowiadaniami „Dziwne zajęcie”, „Hojność umarłych” i „Zdobycz”.

Doświadczenie wychowania syna urodzonego z wadą mózgu znalazło odzwierciedlenie w prozie Kenzaburō Ōe z lat 60. i 70. Pytania o odpowiedzialność za drugiego człowieka znajdziemy w najsłynniejszej powieści japońskiego pisarza, wydanym przez Państwowy Instytut Wydawniczy „Osobistym doświadczeniu” (książka znana jest również pod tytułem „Sprawa osobista”).

W swoich powieściach Ōe poruszał też kwestie pacyfizmu. W jego dziełach znajdziemy analizę zagrożeń, jakie niesie za sobą egzystencja w epoce atomowej. Po katastrofie w elektrowni atomowej w Fukushimie w 2011 roku 70-letni Kenzaburō Ōe zaangażował się w ruch społeczny wzywający do eliminacji elektrowni jądrowych.

W 1994 roku otrzymał Literacką Nagrodę Nobla za „siłę i poezję w tworzeniu wyimaginowanego świata, w którym życie i mit składają się na poruszający obraz sytuacji człowieka we współczesnym świecie”.

Anne Perry, a właściwie Juliet Marion Hulme, to pisarka, która zasłynęła nie tylko za sprawą swoich książek. Jako piętnastoletnia uczennica dokonała morderstwa, zabijając wraz ze swoją przyjaciółką jej matkę. Obie zostały skazane na 5 lat więzienia, a po wyjściu Juliet zmieniła nazwisko na Anne Perry. Na duży ekran głośną sprawę morderstwa przeniósł Peter Jackson w filmie „Niebiańskie istoty” – w późniejszą pisarkę wcieliła się Kate Winslet.

Anne Perry była autorką kilkudziesięciu książek. Najczęściej kojarzona jest jako pisarka historycznych kryminałów, a najbardziej znana – z serii o Thomasie Pitcie oraz Williamie Monku. W Polsce jej książki ukazywały się nakładem wydawnictwa Zysk i S-ka. Były to między innymi „Klub Ognia Piekielnego”, „Brama zdrajców”, „Pogrzeb we fiolecie” czy „Świąteczna podróż”.

Anne Perry zmarła 11 kwietnia 2023 roku w Los Angeles. Miała 84 lata.

Matthew Perry, choć zasłynął jako aktor, był autorem także głośnej autobiografii „Przyjaciele, kochankowie i ta Wielka Straszna Rzecz”, która premierę miała w 2022 roku. Opisał w niej między innymi swoją walkę z uzależnieniami.

Perry sławę zdobył jako aktor. Najpierw, w latach 80. i na początku lat 90., grywał w sitcomach, pojawił się też na dużym ekranie i powoli zaczął zyskiwać rozpoznawalność. Na castingu do serialu „Six of One”, później znanego jako „Przyjaciele”, otrzymał rolę Chandlera Binga, który „żartuje, gdy jest zdenerwowany”. Zagrał też w takich filmach, jak „Polubić czy poślubić” (1997), „Troje do tanga” (1999), „Jak ugryźć 10 milionów” (2000) i „Jak ugryźć 10 milionów 2” (2002), „Młodzi gniewni – historia Rona Clarka” (2006). Kochali go fani na całym świecie, lecz wraz ze sławą przyszły uzależnienia od opioidów (m.in. od środka przeciwbólowego vicodin), alkoholu, narkotyków. Aktor wielokrotnie trafiał na odwyk, przyznał też, że na walkę z nałogami wydał około 9 milionów dolarów.

Matthew Perry zmarł 28 października 2023 roku w swoim domu w Los Angeles w wieku 54 lat. Na miejscu nie znaleziono śladów przestępstwa ani narkotyków.

Nagradzana pisarka, autorka komiksów, transpłciowa aktywistka, słynna tarocistka, a także przyjaciółka Neila Gaimana. Rachel Pollack była wszechstronną artystką, która łączyła twórczość artystyczną z aktywnością społeczną. Na koncie miała nominacje do najważniejszych wyróżnień w gatunku fantasy i science fiction (np. do Nebuli w 1994 za książkę „Temporary Agency”) oraz zdobywała nagrody na tym polu. Była laureatką nagrody imienia Arthura C. Clarke’a, którą otrzymała w 1989 roku za książkę pt. „Unquenchable Fire”, oraz Nagrody World Fantasy za powieść wydaną w Polsce pod tytułem „Matka chrzestna Noc”. Po Grancie Morrisonie przejęła rolę pisarki komiksu „Doom Patrol”.

Po dwudziestym roku życia dokonała tranzycji. W 1972 roku powstał współtworzony przez nią pierwszy manifest osób transpłciowych, zatytułowany „Don’t Call Me Mister You Fucking Beast”. W swojej twórczości często dotykała problemów ważnych dla osób LGBT, między innymi stworzyła pierwszą w popkulturze postać trans-superbohaterki nazwiskiem Kate Goodwin (Coagula). Jak na łamach „Guardiana” wspominał pisarz i historyk Morgan M. Page: „Należała do pokolenia osób transpłciowych, które po podjęciu decyzji [o zmianie płci] zachęcano do zniknięcia, do bycia niewidocznymi w społeczeństwie. Rachel należała wówczas do nielicznych osób, które się temu sprzeciwiły i nie chciały zniknąć”.

Rachel Pollack zmarła 7 kwietnia 2023 roku w wieku 77 lat.

11 kwietnia 2023 roku zmarł izraelski pisarz, publicysta i satyryk Meir Shalev. Twórca urodził się w rolniczej osadzie Nahalal, studiował psychologię na Uniwersytecie Hebrajskim, a gdy skończył 34 lata, opublikował swoją pierwszą powieść, „Chaim i potwór jerozolimski” (1982). W języku polskim ukazały się cztery jego książki: „Chłopiec i gołąb”, „Moja babcia z Rosji i jej odkurzacz z Ameryki” (to powieść autobiograficzna, w której autor przedstawia losy nie tylko swoje, ale i starszych od niego pokoleń), „Rosyjski romans” i „Dwie niedźwiedzice”. O tej ostatniej w roku 2017 w serwisie Lubimyczytać tak pisał Wojciech Chmielarz: „Wymaga pewnego skupienia, namysłu przy czytaniu, odpowiednich warunków. Ale odpłaca się piękną, chociaż przerażającą i przejmującą historią o miłości, śmierci i zemście. Warto sięgnąć po nią podczas wieczornego relaksu”.

Książki Meira Shaleva przetłumaczono na ponad 20 języków, przyznano mu wiele nagród literackich, m.in. Brenner Prize, czyli najbardziej prestiżową nagrodę dla pisarzy i pisarek w Izraelu, a także Juliet Club Prize (Włochy), Chiavari (również Włochy), Entomological Prize (Izrael) oraz WIZO Prize (w Izraelu, we Włoszech i we Francji).

2 maja 2023 roku, na skutek choroby nowotworowej, zmarł Paweł Smoleński. Reporter, dziennikarz, pisarz przez 22 lata publikował w Wydawnictwie Czarne, w którym ukazało się kilkanaście jego książek. Urodzony 7 listopada 1959 roku, w czasach PRL-u publikował pod pseudonimem Tomasz Jerz w pismach drugiego obiegu, takich jak „Gazeta Strajkowa” i „Vacat”, pisał również do paryskiej „Kultury”, a potem – do „Gazety Wyborczej”.

Za wydany w 2001 roku „Pochówek dla rezuna” autor otrzymał Nagrodę Pojednania Polsko-Ukraińskiego (2003). Publikacja „Izrael już nie frunie” otrzymała natomiast Nagrodę im. Beaty Pawlak. W 2015 roku nominację do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego przyznano reportażowi „Oczy zasypane piaskiem. Notatki z Palestyny”. Paweł Smoleński był również laureatem nagrody Premio Kapuściński, którą otrzymał w roku 2022. Wyróżnienie to przyznają: Festiwal Literatury Podróży (Festival della Letteratura di Viaggio) oraz Instytut Polski w Rzymie we współpracy z Wydawnictwem Feltrinelli oraz rodziną Ryszarda Kapuścińskiego. Jeszcze wcześniej, w roku 2012, Paweł Smoleński otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi w działalności na rzecz przemian demokratycznych w Polsce”.

24 maja 2023 roku, w wieku 83 lat, odeszła legenda muzyki, Tina Turner (a właściwie Anna Mae Bullock). Piosenkarka w czasie trwającej wiele dziesięcioleci kariery (początki jej aktywności datuje się na przełom lat 50. i 60. XX wieku) sprzedała ponad 200 milionów płyt, a na artystyczną emeryturę przeszła w roku 2009. Momentem, w którym kariera Tiny – i wtedy jeszcze jej męża, Ike’a – nabrała tempa, było wydanie w 1966 roku piosenki „River Deep, Mountain High”. W 1978 roku małżeństwo się rozstało – mąż znęcał się bowiem nad Tiną psychicznie i fizycznie. Przez kolejne lata Turner nie odnosiła większych sukcesów, co zmieniło się w roku 1984 – od tego momentu na jej artystycznym koncie zaczęły się pojawiać same hity, jak „Private Dancer” czy „What’s Love Got to Do with It” oraz „We Don’t Need Another Hero”, piosenka z filmu „Mad Max pod Kopułą Gromu”, w którym piosenkarka również zagrała. W roku 1993 powstał film biograficzny o Turner pt. „What’s Love Got to Do with It”, który otrzymał dwie nominacje do Oscara.

Aktywność Tiny Turner nie ograniczała się jednak wyłącznie do muzyki. Była ona autorką m.in. takich książek jak: „Bądź swoim szczęściem. Jak mądrość buddyzmu pomogła mi pokonać przeszkody życiowe”, „My Love Story. Autobiografia” i „Ja Tina. Historia mojego życia”. Z kolei Mark Bego poświęcił jej książkę „Tina Turner. Po prostu najlepsza”.