Oczywiście niesławne wtopy słynnych – i conajmniej dobrych! – pisarzy funkcjonują najczęściej jako swoiste ciekawostki, istne postscriptum dopisane maczkiem na marginesie ich biografii i rzadko kiedy pamięta się o nich dłużej. Bo i nie ma co się znęcać nad ulotną chwilą literackiej słabości, nie ona bowiem definiuje twórczość danego autora. O ile, oczywiście, nie jest to początek równi pochyłej, lecz podobnie spektakularne upadki to jednak temat na osobny tekst.

Z kolei od całej armii, mówiąc eufemistycznie, słabszych, acz popularnych pisarzy, chyba mało kto czegokolwiek wymaga, bo dotychczasowi czytelnicy i tak kupować będą, a niezainteresowanych już nie zainteresują, choćby E L James napisała sonety. Stąd skrobnę o słabszych książkach znanych i lubianych, literackich arcydziełach, których nie lubili autorzy innych literackich arcydzieł, oraz o niekoniecznie dobrych książkach niekoniecznie dobrych pisarzy.

Słabe przez dobrych pisane

Może to ryzykowne stwierdzenie, ale czytelnicy często są jak fani, którzy łykają każdą kolejną książkę lubianego przez siebie pisarza, ani nie czekając na recenzje, ani im zbytnio nie dowierzając, kiedy te są nie najlepsze. Oczywiście nie zawsze da się wytknąć paluchem śmierdzącego zbuka, a i krytyka rzadko kiedy mówi zgodnym głosem, bo jeden ekspert powie tak, drugi ekspert powie nie. Lecz zdaje się, że panuje przeświadczenie, iż, na przykład, najgorsza książka Breta Eastona Ellisa to „Glamorama”, która sprzedała się tak marnie, że nawet nie pokryła wydawcy kosztu wypłaconej autorowi zaliczki. Trudno też – zwracając się teraz ku pisarzom będącym reprezentantami literatury popularnej; o klasykach będzie potem – polubić chociażby przegadaną „Kobietę” napisaną przez prawie osiemdziesięcioletniego już Richarda Mathesona, która miała być dlań powrotem do horroru, czy napisane na haju „Stukostrachy” Stephena Kinga.

Zgoda, ten facet ma akurat na swoim koncie niejeden knot, ale wtedy – rok 1987 – wypuszczał sztos za sztosem. Trudno też docenić pierwszą pisarską próbę J. K. Rowling po domknięciu cyklu o Harrym Potterze, bo „Trafny wybór” był przydługim międleniem ozorem i dopiero przy serii o Cormoranie Strike’u brytyjska pisarska zamknęła usta niedowiarkom. No i weźmy jeszcze wyczekiwany z niecierpliwością finał „Igrzysk śmierci”, kiedy to Suzanne Collins machnięciem ręki zburzyła pieczołowicie ustawiany przez siebie domek z kart, boleśnie zawodząc oczekiwania.

Pół biedy, jeśli komuś zdarzył się powodowany ambicjami eksperyment ze stylem (Ellis) czy gatunkiem (King), albo u kresu swej literackiej drogi nie zdołał wykrzesać z siebie dawnych sił (Matheson). Gorzej, kiedy nie ma się więcej do zaproponowania (Collins; która lada dzień wypuści prequel serii), lub chce się coś udowodnić światu tu i teraz (Rowling). I choćby dlatego zdawałoby się, że uznani za klasykę przed laty mają łatwiej, bo czegokolwiek by nie napisali, i tak otoczone jest nimbem nietykalności. Nic bardziej mylnego. Ba, czytane dzisiaj, problematyczne bywa słynne „Przeminęło z wiatrem”, które wydaje się wsteczne nawet jak na tamte czasy, „Opowieści z Narni”, które sam lubię, są aż nazbyt przesycone religijną indoktrynacją (ponoć Philip Pullman miał określić ten cykl jako rasistowski i mizoginistyczny), „Lolita”, choć znakomita, budzić może zrozumiały dyskomfort, i, heh, konia z rzędem temu, kto przebrnął przez „Don Kiszota” bez bólu.

Pisarz pisarzowi wilkiem

Słynne są już słowa Marka Twaina, który, choć twierdził, że nie podejmuje się krytyki jakichkolwiek książek, to dzieł Jane Austen nienawidzi pasjami. Ba, posunął się nawet do cokolwiek niewybrednego stwierdzenia, że za każdym razem, kiedy przeczyta choćby fragment „Dumy i uprzedzenia”, ma ochotę rozkopać jej mogiłę i obić czaszkę piszczelem. I nie był w tym osądzie osamotniony, bo Charlotte Brontë również nie szczędziła brytyjskiej klasyczce może nie tak uszczypliwych, lecz nie mniej gorzkich recenzji. Nie wszyscy jednak podchodzili do koleżeńskiej krytyki z podobną do Twaina niewybredną elokwencją czy, z drugiej strony, taktem Brontë.

Z kolei Aldous Huxley, autor dystopicznego „Nowego wspaniałego świata”, mówił, że Jack Kerouac go, po prostu, nudzi (z perspektywy czasu trudno nie przyznać mu racji), a David Foster Wallace określił „American Psycho” pióra Ellisa powieścią płytką i głupią. Zamaszyście krytykować potrafił również Vladimir Nabokov, fukając zarówno na swojego rodaka Fiodora Dostojewskiego (uznając „Zbrodnię i karę” oraz „Braci Karamazow” za jego najsłabsze powieści), jak i na Jamesa Joyce’a, którego mistrzowskiego „Ulissesa” (za to książki tej nie lubiła Virginia Woolf, nie mogąc wybaczyć, że ten, jak się wyraziła, niewypał T.S. Eliot stawiał na równi z „Wojną i pokojem”) co prawda czcił, ale „Finneganów tren” miał za dzieło nienadające się do czytania.

Podobnie sformułowanych opinii jednego pisarza na temat twórczości drugiego można znaleźć bez liku, co może być przyczynkiem do ciekawych obserwacji, refleksji ogólnoliterackiej i istnego dialogu, choć najczęściej jednostronnego. Na klasyki rzadko kiedy ktokolwiek ma odwagę podnieść dłoń, lecz kiedy czyni tak ktoś cieszący się statusem literackiego geniusza, zmienia się nieco i nasza optyka. Skłonni jesteśmy wtedy krytyczniej spojrzeć na dzieła, jak się wydawało, nietykalne. Lektura podobnych wypowiedzi ma czasem, zgoda, jedynie wartość czysto anegdotyczną, jak chociażby kontrowersyjne słowa Twaina, lecz argumentacja Nabokova, Brontë czy Wallace’a może posłużyć za podstawę do porządnej dyskusji na temat zderzenia odmiennych spojrzeń nie tylko na samą literaturę, ale i rozmaite kwestie społeczne, kulturowe i polityczne.

A także pozwolić na surową ocenę żelaznych pozycji z domowej biblioteczki bez ryzyka, że narazimy się na ostracyzm. Zawsze możemy powiedzieć, że pannie Brontë też się nie podobało.

Miliony (nie) mogą się mylić

Chyba każdy z nas lubi sobie zabrać do pociągu czy na plażę lekturę choć trochę mniej wymagającą niż Elena Ferrante i Denis Johnson. I nie ma w tym żadnego obciachu, a i literatura rozrywkowa nie oznacza przecież literatury bezwartościowej. Ale chyba za mało mamy wakacji i zwykle nie jeździmy do pracy pociągami, żeby tłumaczyło to ogromną sprzedaż książek pisarzy niewyobrażalnie popularnych, acz słabiutkich. Jest to, oczywiście, temat rzeka, i sam jestem ciekawy, jak poradzi sobie dzisiaj na rynku zapowiedziana niedawno przez Stephenie Meyer wersja „Zmierzchu” z narracją poprowadzoną z perspektywy Edwarda, skoro grono zachwycające się niegdyś oryginalną serią dawno już dorosło. Nie udało mi się znaleźć konkretnej informacji, ile zeszło egzemplarzy jej powieści z dreszczykiem, „Chemika” z 2016 roku, lecz nie zdziwi mnie, jeśli nawet o tej książce nie słyszeliście, co wyjaśnia, dlaczego Meyer powraca na stare śmieci.

Ogromne ilości swoich dziełek sprzedali również, chociażby, Nicholas Sparks – człek przemiły i marketingowo ogarnięty na poziomie eksperckim; miałem okazję opiekować się nim podczas wizyty na krakowskich targach i obsłużył chętnych do ostatniego klienta, a tych były setki – albo Charlaine Harris. O żadnym nie da się jednak powiedzieć, że są pisarzami nawet nie tyle wybitnymi, co dobrymi. Nie jest nim i Dan Brown, a jednak zaproszono go swojego czasu na prestiżowy Festiwal Conrada, gdzie gościły takie osobistości jak Colson Whitehead czy Michel Faber. I przyszły tłumy. Odczepmy się jednak od tych wszystkich bestsellerowych pisarzy, którym talentu poskąpiono, bo przecież, jak pokazano powyżej, klasyki też nie są nieprzemakalne.

Nie ma oczywiście sensu zestawiać ze sobą wszystkich powyższych nazwisk i dzieł, jakie tu padły, ale fakt faktem, że mało kto może konkurować wynikami komercyjnymi z Meyer czy Sparksem i to oni są, czy tego chcemy, czy nie, potentatami światowego rynku literackiego. I poniekąd go kształtują, bo przecież miliony sprzedanych egzemplarzy mają bezpośredni wpływ na to, co akurat modne, co się wydaje i co będzie królowało na topkach przez kolejne lata, a nie te wszystkie książki, które zbierają Bookery i Pulitzery. Można się na to zżymać, ale prawa rynku są nieubłagane. Lecz niektóre książki szczęśliwie nie mają terminu przydatności do spożycia i mam przeczucie, że nie są to powieści Daniele Steele czy ghostwriterskiej armii Jamesa Patersona.

Fotografia otwierająca: Suzy Hazelwood / Pexels

#czytamwdomu #kupujeksiazki