Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Książka jest w zasadzie kompilacją artykułów, które ukazywały się w dodatku "Newsweek Polska" i pismach "Kronos" oraz "ALBO albo" (2009-11), ale teksty zostały opracowane na nowo tak, że wpasowano je bez szwów w 5 jej części (Wolność od: dzieciństwa, doskonałości, zdrowia, szczęścia i wolności) tak, iż zachowany jest wątek ciągłego opowiadania - każdy kolejny rozdział nawiązuje wprost do następującego po nim. Oprócz licznych odniesień do teorii i terapii różnych kierunków psychologii, autor posługuje się również przykładami z literatury, w dodatku akurat tej, którą bardzo cenię (m.in. "Kwartet aleksandryjski" Lawrence Durrella czy "Pod wulkanem Malcolma Lowry'ego, "Fikcje" Borgesa, dzienniki Máraia, Celana i Améry'ego), przy czym zawsze ostatnią instancją pozostają dla niego teorie Hillmana, które mnie w niczym nie wydają się ani przełomowe, ani nowe. Wychodzi z nich raczej starożytny, stoicki dystans i sceptycyzm wobec wszelkich mód i ideologicznych pomysłów psychologii. Książkę w krótkim wstępie poleca prof. Zofia Rosińska.
I Dzieciństwo
Freudyzm, behawioryzm i akolici Hellingera uważają, że dzieciństwo i jego traumy mają decydujący wpływ na osobowość człowieka, wręcz determinują go w jego późniejszym życiu. Hillman, Mindell i Jung przeciwnie - są zdania, że to mit, a traumy pomagają kształtować charakter i pogłębiają doświadczenie rzeczywistości. A jeśli ktoś, jako dorosły, wciąż cierpi z powodu zdarzeń z dzieciństwa, to nie dlatego, że naprawdę skrzywdziła go rodzina, lecz winien jest temu bzdurny mit, w który ów człowiek uwierzył, że wszystkie jego nieszczęścia stamtąd się biorą. Hillman, nawiązując do Junga i jego pojęcia akauzalnej synchroniczności zdarzeń między snami, fantazjami, symbolami a światem materialnym (Jung stworzył ją dzięki rozmowom z przyjaciółmi - fizykami Richardem Wilhelmem i Wolfgangiem Pauli), przejmuje jego propozycję, by sny i rzeczywistość psychiczną traktować jako rzeczywistość "tak jakby" - gdyż psychologicznie jest ona prawdziwa. Ludzie w życiu - swoim lub obserwowanym - pragną mitu: losu bohatera, który ma szansę zabić smoka, zdobyć księżniczkę i pół królestwa (czyli w dzisiejszych kategoriach zrobić karierę, wydać płytę itp.). Ale w żerujących na tej potrzebie programach TV (np. Idol, Big Brother, Taniec z gwiazdami, Jak oni śpiewają itp.) nie ma zwycięzców - kto z nich zrobił karierę, kogo dziś pamiętamy? Bo też te programy nie są po to, by naprawdę kogoś promować - to tylko żerowanie na micie.
II Doskonałość
Podobnie złudnym mitem jest przekonanie, że możemy zrobić wszystko z ciałem, by dostosować się do jakiegoś ideału. Dążenie do nadmiernej estetyzacji było nieobce również nazistom (myślę, że modę Hillman też byłby skłonny uznać za nazizm). Botoksy jednak zamrażają rysy "a przecież trupie stężenie do domena śmierci", zaś życie to różnorodność, głosi Hillman. Nadmierna estetyzacja prowadzi do represji - zaprzeczenia własnej męskości lub kobiecości, albo własnego wyglądu. To też próba wyparcia faktu, że czas przemija a my z nim. Zdaniem Hillmana istnieją obecnie 3 dziedziny, pozornie od siebie odległe, które po cichu flirtują z eugeniką, ponieważ starają się przekonać ludzi, że można wypracować "algorytm życia" - wzór pozwalający przewidzieć wszelkie stany i zachowania człowieka: psychoanaliza (pseudonauka), księga I-Ching, i neuronauka (twierdząca, że o wszystkich naszych działaniach decyduje jedynie chemia w mózgu). Na podobnej zasadzie działają szarlatani - autorzy licznych poradników uczących jak osiągnąć szczęście i bogactwo, a także jak nie mieć raka. Ich zdaniem wystarczy pozytywne myślenie, bo świat jest projekcją umysłu: lękiem przed chorobą przyciągasz do siebie chorobę, a pozytywnym myśleniem - jacht i jaguara. Jednak optymizm to okłamywanie samego siebie. Wiara w możliwość osiągnięcia doskonałości i raju na ziemi (np. za pomocą LSD) - podobnie. Człowiek nie tęskni naprawdę do szczęścia, lecz poszukuje głębi, a dostęp do niej umożliwiają nie raje, lecz traumatyczne zdarzenia w życiu, ponieważ "dusza i królestwo podziemne (śmierć) są ze sobą tożsame"(s.111). Kapitalistyczne bożki cywilizacji Zachodu - zysk, siła, sprawność, doskonałość - sprawiają, iż jest ona ślepa na empatię i poszanowanie ludzkich granic. Utraciła duszę. Utraciła łączność ze światem, zapatrzona w cielca młodości. I ani miłość, ani przyjaźń, ani małżeństwo nie są rajem - przeciwnie, to właśnie w nich możemy być najboleśniej zdradzeni i zranieni. Warto być tego świadomym, nie idealizować ani siebie, ani innych.
III Zdrowie
Arnold Mindell w swej praktyce terapii założył nierozdzielność ciała od psyche, i to, że ciało poprzez specyficzny kod komunikuje duszy, czego człowiekowi brak. Hillman uważa także, że np. depresja ma sens, ponieważ konfrontuje wszechmogące w swym przekonaniu ego ze śmiercią ("Depresja wybija nas z automatycznego życia", Hillman). Właściwe przeżywanie depresji pozwala odkryć głębię własnej świadomości. A to, co daje ludziom prawdziwe wsparcie, to bycie razem (na przykład po katastrofach, jak w Nowym Orleanie czy NYC) - nie kanapowe terapie traum prowadzone przez psychologów. Większość ludzi potrzebuje oparcia w innych, zwłaszcza po katastrofach, ale ostatnim człowiekiem jakiego potrzebują jest psycholog.
IV Szczęście
Nie istnieje poznanie przedzałożeniowe - zawsze nim, każdą praktyką steruje wcześniejsza teoria, jakiś światopogląd. Praktyczność doświadczenia zależy od kultury, tj. od praktyki, jaka jest przez nią ukształtowana. Rzeczywistość także oglądamy "przez idee" (te są jak okulary 3D, przez które patrzymy w kinie na ekran - rzeczywistość jest wtedy inna, niż widziana gołym okiem). A tych jest wiele. Dlatego, by nie przywiązywać się do żadnej teorii czy ideologii Hillman nawołuje: "patrz przez rozmaite filozofie i psychologie jak przez szybę, na której ktoś wyrysował piękne widoki, zamiast zatrzymywać na tych obrazach wzrok". Dajemy się bowiem bardzo łatwo zmanipulować, jeśli tylko ktoś powie, że coś zostało przygotowane przez specjalistów, w dodatku specjalnie dla nas. Wiele analiz psychologicznych "działa" na zasadzie horoskopów: to tzw. efekt Barnuma, szalbierza cyrkowca, który wzbogacił się na ludzkiej łatwowierności: on też miał coś dla każdego. Są też psychologowie, którzy uprawiają propagandę polityczną, obwiniając ludzi za ich biedę czy bezrobocie, jak cytowana przez Stawiszyńskiego "terapeutka" z "Wysokich obcasów".
W kolejnym eseju autor przywołuje Junga, który twierdził, że wybitna literatura jest w stanie dać lepszą filozoficzną i psychologiczną diagnozę, niż wszystkie podręczniki. I z tego powodu najważniejszą książką XX w. powinien być "Kwartet aleksandryjski" Durrella, w którym przedstawiona jest Justyna - miotająca się pomiędzy kochankami kobieta. Ponieważ pragnie ona miłości wyobrażonej, fantomowej, żaden mężczyzna nie potrafi jej zaspokoić. Znali to już starożytni. Hillman za klasycznymi Grekami dzieli dziedzinę Erosa na 3 elementy: himeros-fizyczne pożądanie w danej chwili, anteros-miłość wzajemna, pothos-tęsknota za czymś nieuchwytnym, idealizacja, której nie da się spełnić. Ale "pothos" to właściwie nie miłość, ponieważ o milości może mówić tylko ten, kto doznał miłosnego zawodu, rozbicia ideału miłości. By miłość poznać, trzeba złożyć swój ideał w ofierze - dopiero wtedy może powstać prawdziwa bliskość między partnerami.
V Wolność
W podobny sposób jak depresja działa zdrada małżeńska - wstrząsa podstawami istnienia rodziny - jak w "Annie Kareninie" Tołstoja - i może być szansą dla małżonków, by się naprawdę poznać i zbliżyć. Czyli to odwrotność tego, co postulują i reklamują psychoterapeuci: konieczność "usunięcia wszelkich napięć w relacjach międzyludzkich".
Jeśli chodzi o różnicę między Hillmanem i psychologią (Freud,Jung) w stosunku do marzeń sennych, to nie zaleca on tłumaczenia snów ani na wyparcia, ani na symbole. Uważa, że sny odnoszą się zawsze do duszy - obrazami mówią o naszej śmierci, ale nie fizycznej, lecz duchowej, która jest związana z dojrzałością i głębią. Hillman apeluje, by ich nie tłumaczyć na język świadomości, lecz "trzymać się obrazu". "Stosunek współczesnej kultury do snów jest odbiciem jej stosunki do śmierci", powiada Hillman. Stawiszyński zaś stawia tezę, że dziś psychologia stała się religią, a to przez Junga, który w swej "Odpowiedzi Hiobowi" kazał Bogu dokonać autopsychoterapii. Broniąc się następnie przed słusznym zarzutem gnostycyzmu ze strony Bubera, przeniósł fenomen wiary w Boga do... świata psychicznego (rzeczywistość "jak gdyby") - więc poza fizykę i metafizykę. Dziś bogiem wielu ludzi stało się "silne, asertywne, radzące sobie w każdej sytuacji ja", zaś jego liturgią - psychoterapia (s.263-4)...
Następnie - odwołując się do "Dziennika" Sándora Máraia - autor referuje stosunek Hillmana do samobójstwa, którego broni. Nie tyle może fizycznego samobójstwa (choć uważa, że człowiek ma do niego prawo), lecz doświadczenia, jakim jest przeżycie śmierci. Otwiera ono przed każdym bezpośrednie doświadczenie tragizmu. To warunek sine qua non odrodzenia się duszy: "Przemiana zaczyna się tam, gdzie nie ma nadziei", powiada Hillman. (s.276) Dlatego psychoterapeuci, perorujący o konieczności pozbycia się wszelkich negatywnych emocji i wybaczania wszystkim (krzywdzącym i sobie samemu), to dla niego szkodliwi prostacy: nikt nie ma prawa żądać od ofiar wybaczenia ich oprawcom (przykłady Celana i Améry'ego).
Sposób, w jaki dziś w kulturze Zachodu traktuje się zmarłych (śmierć w szpitalu, oddzielenie przez firmy pogrzebowe od rodziny, skupienie się wyłącznie na ciele, by wyglądało "jak żywe") jest podobny pod pewnym względem do pornografii. Oba podejścia kompletnie usuwają metafizyczny i psychiczny aspekt zarówno śmierci, jak i miłości.

Wydało mi się pewną niekonsekwencją ze strony autora (a może to Hillman?) najpierw utyskiwanie na fakt, że kryzys religii spowodował wzrost przypadków rozszczepienia osobowości i schizofrenii (s.168), a następnie utrzymywanie, iż "bajki o sensie śmierci", czyli religijne koncepcje zaświatów, to tylko szkodliwy lukier, odsuwający nas od bezpośredniego doświadczania tragedii śmierci. Najwyraźniej Hillman faworyzuje w swej koncepcji religie politeistyczne, które jakoby wciąż są matrycą naszej psychiki, pomimo 2000 lat chrześcijaństwa.

Książka jest w zasadzie kompilacją artykułów, które ukazywały się w dodatku "Newsweek Polska" i pismach "Kronos" oraz "ALBO albo" (2009-11), ale teksty zostały opracowane na nowo tak, że wpasowano je bez szwów w 5 jej części (Wolność od: dzieciństwa, doskonałości, zdrowia, szczęścia i wolności) tak, iż zachowany jest wątek ciągłego opowiadania - każdy kolejny rozdział...