Moje kolejne spotkanie z prozą Philippy Gregory z cyklu tudorowskiego mogę uznać jednoznacznie za udane. Styl i jakość tej prozy nie były dla mnie nowością, wiedziałem więc, czego się spodziewać: niespiesznej narracji, nasyconej historycznymi i obyczajowymi detalami, a także ciekawego, nieoczywistego wyboru głównych bohaterów. Ten ostatni element jest o tyle istotny, że narracja w powieściach Gregory jest prowadzona pierwszoosobowo, dając czytelnikowi pełen wgląd nie tylko w perypetie postaci, ale też ich najbardziej osobiste refleksje i emocje. To odróżnia powieści Gregory od historycznych przygodówek, których głównym atutem jest dynamiczna akcja. U Gregory wydarzenia rozgrywają się w powolnym rytmie i istnieją na równych prawach z życiem wewnętrznym bohaterów. Niektórym czytelnikom taka metoda może wydać się nieco nudna, innym – wręcz wzorcowa, jeśli chodzi o powieść historyczną z ambicjami.

Choć lubię i doceniam wartką akcję książek historyczno-przygodowych, to równie wysoko cenię będące ich przeciwieństwem powieści Philippy Gregory. Tym bardziej że pomimo umieszczania na pierwszym planie wyłącznie postaci kobiecych unika ona ckliwości czy sentymentalizmu, o co można by ją podejrzewać, chociażby oceniając jej książki po okładkach. Tym razem okładka jest znacznie mniej lukrowana, wręcz minorowa, co współgra z treścią ostatniej (prawdopodobnie) powieści z cyklu tudorowskigo. Bohaterkami są bowiem siostry Grey, wnuczki Marii Tudor (siostry Henryka VIII) i królewskiego przyjaciela Charlesa Brandona (w którego postać w serialu „The Tudors” brawurowo wcielił się Henry Cavill). Pochodzenie z królewskiego rodu okazało się przekleństwem trzech sióstr, których tragiczne losy są kanwą powieści.

Najbardziej rozpoznawalna z tej trójki jest Joanna Grey, znana jako Lady Jane, „dziewięciodniowa królowa”. Ona właśnie rozpoczyna powieściową narrację. Była podopieczna Katarzyny Parr (ostatniej żony „rubasznego króla Halla”), wykształcona szesnastolatka, zainteresowana głównie teologią, zostaje wplątana w brutalną walkę o władzę po śmierci młodego króla Edwarda VI. Niepytana przez najbliższych o zdanie, zostaje proklamowana królową. Jednak popierająca ją frakcja jest tak słaba, że królewska przygoda trwa zaledwie dziewięć dni. Jej następczyni, Maria Tudor (przyszła „Krwawa Mary”), nie ma większych wątpliwości, jak postąpić z pokonaną rywalką. Tyle historycznych faktów. Philippa Gregory prezentuje nam punkt widzenia samej nieszczęśliwej królowej. Dzięki temu znane wydarzenia nabierają zupełnie innego wyrazu, gdy obserwujemy je z tak bliskiej, wręcz intymnej perspektywy.

Dobrym pomysłem było podzielenie powieści na trzy części i oddanie głosu kolejno każdej z sióstr. Dzięki temu obszerna powieść nie popada w monotonię. Trzeba przyznać, że autorka wyraźnie indywidualizuje każdą z narracji, nadaje im wiele indywidualnych rysów, pokazując różnice w charakterach sióstr. W moim odczuciu kolejne części są coraz lepsze. Pierwsza, poświęcona Lady Jane, wprawdzie opisuje wydarzenia najbardziej dramatyczne, jednak uważam ją za nieco słabszą od pozostałych. Może dlatego, że postać Joanny – bezkompromisowej, religijnej fanatyczki – najmniej przypadła mi do gustu. Nie wiedząc, że narrację przejmą kolejne siostry, byłem mocno zaniepokojony koniecznością śledzenia losów tej postaci przez kolejne 500 stron. Na szczęście po pewnym czasie Joannę zastępuje w roli narratorki Katarzyna, a po niej najmłodsza z sióstr, Maria.

O tej ostatniej najmniej wiadomo, a jej główne cechy, wspominane przez historyków, to szpetota, karłowatość i garb. Ale pamiętajmy, że historię piszą zwycięzcy, a raczej ich usłużni poddani. Ten mechanizm doskonale widać na przykładzie postaci Ryszarda III, zohydzonego przez tudorowskich pochlebców (w tym Szekspira), który to władca współcześnie jest oceniany zupełnie inaczej (zainteresowanym polecam „Diabelski pomiot” Bidwella). Również siostry Grey w powieści Gregory doczekały się swoistej rehabilitacji. Szczególnie Maria, ta marginalizowana „szpetna karlica”, która w „Zmierzchu Tudorów” okazuje się ciekawszą osobowością niż jej siostry, a przy tym najbardziej wytrwałą i zdeterminowaną w walce o przetrwanie.

Na koniec wspomnę o głównej przyczynie nieszczęść Katarzyny i Marii Grey, czyli Elżbiecie I. Podobnie jak jej ojciec, Henryk VIII, do dziś ma ona raczej „dobrą prasę”, co widać w literaturze i filmie. Tymczasem fakty wyraźnie świadczą, że obydwoje byli siebie warci jako okrutni, kapryśni despoci. Odbrązowienie postaci Elżbiety było, jak można przypuszczać, jednym z głównych celów, które przyświecały Philippie Gregory podczas pisania „Zmierzchu Tudorów”. Powieściowa Elżbieta jest nie tylko bezlitosna, ale też małostkowa, zawistna, skrajnie cyniczna, a jako władca – niekonsekwentna, chaotyczna, niezdecydowana. W niczym nie przypomina tej charyzmatycznej, pełnej wdzięku królowej o rysach Kate Blanchett, znanej z oscarowych filmów Shekhara Kapura. Gregory pokazała i uzasadniła mroczny, odpychający wizerunek Elżbiety I, całkowicie kwestionując jej prawo do przydomka „Wielka”. Tego rodzaju historyczne przewartościowania i rewizje uważam za jedną z największych zalet powieści historycznych, zwłaszcza tych o nieco większym ciężarze gatunkowym.

Bogusław Karpowicz