„Ósme życie” gruzińskiej autorki młodego pokolenia przywraca wiarę w – zdawałoby się – wymierającą współcześnie wielką realistyczną prozę z ducha Tołstoja czy Balzaka. Nino Haratischwili stworzyła bowiem dzieło monumentalne, gdyby mówić o zakrojonej na potężną skalę czasową perspektywie fabularnej, barwną pod względem malunku szeregu postaci oraz zaangażowaną we wciąż nieprzebrzmiałą dyskusję o burzliwym wieku XX, na którym krwawa historia odcisnęła swoje niechlubne piętno. Doprecyzujmy jednak – „Ósme życie” to epos nie tylko o powstaniu i upadku komunizmu, represjach sowieckiego reżimu na przestrzeni kilkudziesięciu lat, ale przede wszystkim znakomita opowieść o triumfach i tragediach, miłości i nienawiści, zdradzie, adaptacji do wciąż zmieniającego się kształtu gruzińsko-rosyjskiego społeczeństwa i związanych z nią sprzecznościach moralnych; to wreszcie fascynująca saga możnej rodziny Jaszich wpisana w historię całego stulecia.

Nica, narratorka powieści, jest prawnuczką Anastazji Jaszi. Urodzona w 1973 roku w Tbilisi, a obecnie mieszkająca w Berlinie, jest fascynującą literacką postacią, która osiąga epicki głos bez afektacji, opowiadając dramatyczną historię swojej rodziny i odzwierciedlając, niekiedy z humorem i ironią, koleje jej losów. Rewolucyjna – w sensie swojej czasowej rozpiętości – narracja obejmuje kluczowe stulecie historii europejskiej, oświetlając pozycję Gruzji na geograficznym i politycznym skrzyżowaniu Europy, w czasach względnego triumfu Związku Radzieckiego, upadku żelaznej kurtyny i pierestrojki. Prologiem do tej rozbudowanej opowieści jest głos samej narratorki, który – dodajmy – w kolejnych partiach tekstu pojawia się sporadycznie jako komentarz objaśniający lub zapowiadający przyszłe wydarzenia. Po upadku muru berlińskiego, gdy Gruzję toczy wojna domowa, Nica zrywa kontakty z rodziną i emigruje do Niemiec. Kiedy jej dwunastoletnia bratanica Brilka, podobnie jak ona, udaje się na Zachód by na zawsze opuścić ojczyznę, Nica uświadamia sobie, jaki błąd popełniła ona sama uciekając nie tyle z ogarniętej chaosem Gruzji, ale od własnych korzeni. Zniknięcie Brilki jest zatem asumptem do bardzo osobistej i intymnej podróży w głąb własnych uczuć oraz ku początkom swej niezwykłej rodziny, ale – co warto wypunktować – to jednocześnie podróż przez historię Gruzji.

Nino Haratischwili opowiada dzieje ośmiu wyjątkowych osób z jednej gruzińskiej rodziny. Historia zaczyna się na początku XX wieku, w małym miasteczku między Gruzją a Azerbejdżanem, gdzie obdarzony niezwykłym talentem mistrz wyrobu czekolady opracowuje niesamowicie smaczne receptury, co w krótkim czasie przynosi mu ogromny sukces i chocolatier szybko prosperuje we własnej fabryce. Jego cztery córki są zatem wychowywane w wyższych sferach. Anastazja, nazywana zdrobniale Stazją, najstarsza, marzy o życiu w Paryżu i karierze baletnicy, ale w wieku siedemnastu lat wychodzi za białoarmistę Simona, który zostaje przeniesiony do Moskwy w przeddzień rewolucji październikowej, pozostając z dala od żony. Gdy Stalin staje się przywódcą Związku Radzieckiego, Stazja i jej dzieci szukają schronienia w domu swej najmłodszej siostry, Kristine, w Tbilisi. Podczas gdy socjalistyczne klasy wyższe cieszą się dobrym życiem, zubożała ludność kraju cierpi na łasce agresywnych reform. Ale gdy prawa ręka Generalissimusa, Ławrientij Beria (autorka nie wymienia go w powieści z nazwiska, podobnie jak Stalina), zaczyna zwracać uwagę na uderzające piękno i nieziemski sposób bycia Kristine rozpoczyna się katastrofalny w skutkach, ciągnący się pokoleniami, rozdział w dziejach rodu Jaszich.

Jak zaznacza sama autorka, ta monumentalna w zamierzeniu proza (zaplanowane jest kilka tomów, drugi ukaże się w Polsce jesienią) powstała w oparciu o nurtujące ją pytania dotyczące nie tylko jej przeszłości, kulturowej spuścizny czy gruzińskiej mentalności, którą nosi w sobie mimo iż – podobnie, jak narratorka jej powieści – od wielu lat mieszka w Niemczech. Wydaje się, że jednak o wiele bardziej interesuje ją wpływ politycznych, społecznych i kulturowych oddziaływań przeszłości na teraźniejszość. Nica mówi o sobie jako o narzędziu, które rozpruwa czas po to, by uwolnić żywioł opowieści, gdzie – co wielce istotne – dominuje sekwencyjność zdarzeń przy ich równoczesności. Podobnie sami bohaterowie – nieustannie zmagają się z tym, co minione, które jednocześnie jest dla nich teraźniejszością. Przeszłość jest tu zatem nadrzędnym spoiwem fabularnym, na co wskazuje sam prolog, w którym Nica zapowiada próbę mierzenia się z nią, a poprzez powrót do przeszłości z przekleństwem ciążącym nad jej rodziną.

Kombinacja indywidualnych losów i światowej polityki dała w rezultacie powieść wierną faktografii, także obiektywnie uczciwą wobec wszystkich stron konfliktów XX-wiecznej historii. Haratischwili pokazała inferno wojny i radzieckiego reżimu z perspektywy gruzińskich, stosunkowo zamożnych inteligentów, których opresyjna polityka zaborcy w bolesny, ale nie do końca bezpośredni sposób dotknęła. Apokaliptyczny niemal wymiar historii, stanowiący trzon „Ósmego życia” ma tu zatem kilka uniwersalnych znaczeń – przekreśla poczucie stałości i trwałości, wyzwala niespokojną skłonność do obserwowania oznak kruchości życia i świata, wreszcie utrudnia utrzymanie kontroli nad rzeczywistością. Zaskakujący, ale niezwykle udany chwyt zastosowała Haratischwili, by może nazbyt czytelny patos umniejszyć elementami realizmu magicznego, wprowadzając w nieliczne, symboliczne sceny duchy, oniryzm, w końcu mit czekolady przyrządzanej na gorąco z dodatkiem tajemniczych ingrediencji, która od kilku pokoleń pociesza i zatraca ją spożywających.

„Ósme życie” to powieść o klasycznej, epickiej sile. Porywające losy rodu Jaszich w czasie wojny gruzińsko-rosyjskiej i rewolucyjnego zamętu Nino Haratischwili oddała z wielką starannością, obrazowo i żywo w ośmiu niezwykłych opowieściach. Autorce z ogromnym powodzeniem udało się połączyć wstrząsające koleje fikcyjnej rodziny Jaszich z niezwykle precyzyjnie zarysowaną sytuacją polityczną charakteryzującą wiek XX. To wierne przeniesienie czytelnika w czasie, do małej mieściny gdzieś na Kaukazie i do ogarniętej wojennym amokiem Rosji było możliwe przede wszystkim dzięki naturalnej potrzebie opowieści, melancholijnej niekiedy, wibrującej żywym językiem. Mam wrażenie, że „Ósme życie” stworzyło nową jakość narracyjnego rzemiosła, a jeśli nawet nie stworzyło (może to na razie faktycznie za duże słowo) to z całą pewnością udowodniło, że wielka proza wciąż ma się świetnie.

Justyna Anna Zanik