Punktem wyjścia niech będą „Wakacje z duchami”, czarno-biały, nieco zapomniany serial telewizyjny dla młodzieży, który został zrealizowany na podstawie powieści Adama Bahdaja. Ale co z tymi duchami? W jakich książkach można szukać zjaw, widm, upiorów? Co z tym wszystkim wspólnego ma Jakub Wędrowycz, Neil Gaiman, Andrzej Sapkowski, Chopin i Aneta Jadowska? I jaką funkcję w literaturze spełniają istoty nie z tego świata?

Mity, legendy, baśnie, czyli fantastyka i tajemnice

Daleko szukać nie trzeba, bo wystarczy zasięgnąć do historii naszych przodków. Kulturowej tradycji, dawnych mitów, potęgi legend, folkloru i baśni – z różnych, czasami bardzo odległych, innym razem bliskich miejsc. „Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian” Jana Parandowskiego, „Mitologia nordycka” opracowana przez Neila Gaimana, „Mitologia Celtów”, „Mitologia Japonii”, a wreszcie nasza „Mitologia słowiańska”. W każdej z ksiąg duchy były przedstawiane nieco inaczej, choć w wyobrażeniach o zaświatach nie brakuje wspólnych elementów. Nieszczęśliwie, wyklęte, tragiczne, fascynujące. Istoty uosabiające bardzo różne, niekiedy skrajnie emocje.

Duchy, nietypowi przewodnicy po zaświatach

Co dzieje się z nami po śmierci? W jaki sposób odnaleźć się w innym wymiarze? Duchy mogą się manifestować przez osobę żyjącą, czyli medium, jak również pojawiać się we własnej, to znaczy transcendentalnej osobie. Ludzkie istoty, które bytują po fizycznej śmierci człowieka, stawały się inspiracją dla artystów z różnych epok. Szczególnie w czasach doby romantyzmu, zwłaszcza za pośrednictwem twórców takich jak choćby Edgar Allan Poe, autor „Opowieści niesamowitych”. Ale również polscy mistrzowie słowa – Mickiewicz, Słowacki, Norwid, Krasiński – utrwalali obrazy duchów. Ze znawstwem pisała o tym przed laty nieodżałowana Maria Janion, historyczka literatury, autorka księgi „Wampir. Biografia symboliczna”. Duchy odnosiły się do symboliki zła, wykluczenia, ale funkcjonowały również jako swoiści przewodnicy po zaświatach. Tajemnice są wpisane w ich naturę.

Wakacje z duchami, czyli zew przygody

Przygoda, przygoda – każdej chwili szkoda! Z takiego założenia wychodzili bohaterowie przygodowych książek Adama Bahdaja, autora niezapomnianej „Podroży za jeden uśmiech”, która to powieść doczekała się niezwykle popularnej adaptacji filmowej. Podobnie zresztą stało się z książką „Wakacje z duchami”. Perypetie Maniusia „Paragona”, Felka „Mandżaro” i Bogusia „Perełki” czarowały pokolenia fanów, a i dzisiaj dziarskie chłopaki znajdują grono wiernych wielbicieli.

Kumple pojawili się zresztą wcześniej na łamach książki „Do przerwy 0:1”. Tyle tylko, że tym razem swoje niezapomniane, jak się później okazało, wakacje spędzili w leśniczówce nad jeziorem, gdzie – jak głosi legenda, a jakże! – w zamku nieopodal dochodzi do niezwykłych wydarzeń, których autorstwo przypisuje się działaniom duchów. Tajemnicze światła i cienie, rozbłyski, pohukiwania, przerażająca melodia i zawodzenie… Co jest tego źródłem? Chłopcy, żądni przygody, zdecydowali się na założenie klubu detektywów, aby wyjaśnić tajemnicze zjawiska, z którymi swego czasu radzili się najwięksi w tym fachu. Bo specjalistów od czarnej magii i upiorów w polskiej literaturze absolutnie nie brakuje.

Wiedźmin Geralt i Jakub Wędrowycz – łowcy potworów

Geralt z Rivii, bohater bestsellerowej sagi fantasy Andrzeja Sapkowskiego, to prawdziwy znawca sił nieczystych. Wampirów, strzyg, ghuli, wszelkiej maści poczwar i duchów. Bo też upiory i duchy nawiedzają miejsce swojej śmierci lub mogiłę. Choć nie przynależą do świata śmiertelników, to decydują się na powrót na dawne ziemie – niekiedy przywołane magią, nekromancją, a innym razem potrzebą serca, aby rozwiązać sprawy z przeszłości. Wiedźmin jest wyspecjalizowany w ujarzmianiu zła, choć nie on jeden w polskiej literaturze.

Egzorcysta, bimbrownik, kłusownik, obieżyświat, podróżnik w czasie, specjalista od duchów. Jakub Wędrowycz, główny bohater niezwykle popularnej serii Andrzeja Pilipiuka, mierzy się z różnego rodzaju tałatajstwem. Z racji wyjątkowych zdolności potrafi dokonywać – odpłatnie, rzecz jasna – eksterminacji duchów, a także wszelakiej innej „paranormalnej gadziny”. I jest w tym naprawdę dobry. Zresztą, nadnaturalne tajemnice są również zapisane w innym cyklu Pilipiuka, czyli „Kuzynkach”, a widziadła i upiory pojawiają się również w zbiorach opowiadań, „Przyjacielu człowieka” czy w książce „Upiór w ruderze”.

Harry Potter, czyli Prawie Bezgłowy Nick i jęcząca Marta

Jeśli ktoś decyduje się na edukację w Szkole Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie, to musi się liczyć z tym, że napotka na swojej drodze istoty, które nie mieszczą się w słowniku pojęć mugoli, czyli zwykłych, niemagicznych ludzi. Bo też w prozie J.K. Rowling zapisano nowe wersje dawnych legend i mitów – „Harry Potter” mieni się bogactwem różnorodności. A przecież ważną częścią uniwersum magii są duchy – choćby Prawie Bezgłowy Nick oraz Jęcząca Marta – a także magiczne zwierzęta i stwory wywodzące się z folkloru i mitologii. A jak już jesteśmy przy szczególnym rodzaju projektów edukacyjnych – warto wspomnieć w tym miejscu o „Szkole przy cmentarzu”, czyli humorystycznej serii przygodowej dla młodzieży Toma B. Stone'a, w której klasyka grozy zyskała bardzo nieoczywistą formę. „Jezioro szlamno”, „Nawiedzona łazienka” czy „Autobus widmo” – bardzo sugestywnie brzmiące tytuły, nieprawdaż?

Martwe makabreski i duchy sławnych ludzi

Znamy Pottera, pamiętamy zaklęcia, kojarzymy „Opowieści z Narnii”, wspominamy „Wakacje z duchami”… Aneta Jadowska zaproponowała bardzo nieoczywiste połączenie literatury fantastycznej, komediowej grozy, przygodowej opowieści i historii o emocjach, a to za sprawą „Cyrku martwych makabresek” – podstawą fabuły są perypetie Franka oraz Finki, rodzeństwa, które swój beztroski czas ma spędzić w cyrku ekscentrycznego dziadka, który potrafi czarować i wygląda jak skrzyżowanie Świętego Mikołaja z Willym Wonką. Ale to dopiero początek historii mówiącej o rodzinnym szczęściu, miłości, ale także radzeniu sobie z ostatecznością, śmiercią, chorobą, stopniowym oswajaniem wielkich tajemnic życia.

A skoro duchy, to tajemnice, a jak sekrety, to detektywistyczne śledztwa! O tym, między innymi, traktuje „Zagadka ducha Chopina” – oto Anka, Piotrek i Jaga, a także ich wierny kompan, szczur Sherlock, wybierają się na wycieczkę do Żelazowej Woli. Stary dworek, pełno w nim pamiątek, reliktów przeszłości, a także rękopis wielkiego kompozytora, który został rzekomo skradziony przez ducha samego Chopina. Okazuje się, że o wielkiej historii można mówić ze swadą, humorem, popkulturowym zabarwieniem. Bo duchy to symbol – nieznanego.

Wakacje z duchami, czyli podróże z dreszczykiem

To może być opowieść o zabarwieniu humorystycznym, jak i pełna akcji, w której fantastyka i groza zyskuje bardzo nieoczywisty klimat. Ale nie tylko – bramy Hogwartu otwarte są przecież przez cały rok, zarówno dla najmłodszych, jak i najstarszych miłośników magii. Wakacje z duchami to pretekst, aby poznać klasykę, ale też dać się porwać zewowi przygody. Nie tylko na Halloween, do którego będziemy jeszcze wracać, nie tylko na wakacje, do których już wkrótce będziemy tęsknić, ale i powracać!

Tekst po raz pierwszy został opublikowany w 2021 roku.