Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Echo podróży Sandora Marai po kilku krajach Europy tuż po zakończeniu Drugiej Wojny Światowej; nawet nie tyle echo, co dziennik z tej podróży wzbogacony o myśli i emocje, jakie podróż ta wywołuje w pisarzu. No i ciekawe skonfrontowanie się z wrażeniami z wcześniejszych europejskich podróży, a też spojrzenie na przemiany, jakie w krajach Europy Zachodniej dokonały się po zakończonej właśnie wojnie. Doświadczenia powojenne Europejczyka “wschodniego” (przydzielonego Rosjanom) są diametralnie różne od tych, których udziałem byli mieszkańcy Zurichu czy Genewy. Oglądanie niezniszczonych miast poprzez okulary rodzinnego Budapesztu pozycjonuje Maraiego jako mieszkańca innej planety, a raczej chyba tam stawia tych pełnych poczucia winy mieszkańców szwajcarskich miast, bo to ich doświadczenie tak jest odmienne od ogólnoeuropejskiego losu… Przygląda się również w Szwajcarii narodzinom ery konsumpcjonizmu w niemal współczesnym już wydaniu i jeśli wówczas mdliło go od nadmiaru wszystkiego, to ciekaw jestem jak dziś zareagowałby na powszechny zalew tandety, na konsumpcję od razu śmieci i odpadków. Znamienne są opisy obserwacji przez pisarza normalnie funkcjonującej cywilizacji w świecie nietkniętym tylko co zakończoną wojną; to dziecięce zadziwienie, gdy Marai mówi “każda mała śrubka, sprężyna jest naoliwiona i idealna, czegokolwiek dotknę, natychmiast daje mi to, do czego służy i czego oczekuję…”. I dalej wyjaśnia stan, w jaki wprawia go ta zastana egzotyczna rzeczywistość: “Nie jestem zazdrosny, ale czasem złości mnie ta nienaruszoność i doskonałość.” Potem podróż przedłuża się na kolejne kraje - Włochy i Francję - i wcale nie jest pisarzowi lepiej. Pisarz zauważa rozpad europejskich więzi, widzi destrukcję wspólnoty kulturalnej kontynentu, znanej mu sprzed lat dziesięciu. Nie dość tego: bardziej bowiem niż obrazy nierealnie bogatej Szwajcarii, dotykają pisarza sceny z niby tylko co pokonanych Włoch, a jednak i tak o głowę przerastających rodzime - teoretycznie zwycięskie - Węgry. To rozpad kontynentu na dwa wrogie obozy okazać się ma - jak prorokuje Marai - kontynuacją zniszczeń z pól bitew; konferencje pokojowe miast odwrócić destrukcję, tylko jeszcze stać się miały utrwalaczem podziałów. Tej powojennej Europie przygląda się Marai wnikliwie, szczegółowo i punktuje ją dość bezlitośnie. Mamy tu wiele krótkich impresji, przez co swą strukturą upodabnia “Porwanie Europy” do wydanej kilka lat wcześniej “Księgi ziół”. Charakter impresyjnego ciągu świadomości spowalnia lekturę i sprawia, że co chwilę zatrzymujemy się dla przemyślenia czasem nawet pojedynczego zdania. Jasność myśli i ostrość spojrzenia - jak zwykle u Mistrza - bezbłędne. Ja zaś cieszę się, że swym okiem i piórem przygląda się on Europie a nie mojej osobie. Chyba nie chciałbym dać na siebie patrzeć komuś z tą ilością smutku w spojrzeniu (może nawet żalu czy depresji),które pokazuje nam Marai w “Porwaniu Europy”. Ostatnie zdanie warto poświęcić swoistemu patriotyzmowi Sandora Marai. Mimo osobistej trudnej sytuacji (przed wojną publikował, gdzie się dało, a po - został uznany za pisarza “burżuazyjnego”, co wymusiło wycofanie się na wewnętrzną emigrację) pięknie pisze o swych Węgrzech, choć przebijają z tego pisania imperialistyczne tęsknoty. A już na pewno trzeba przyznać mu słuszność, gdy domaga się należytej pozycji dla literatury swego kraju; niemal wzruszające jest zaś, gdy zazdrości trzymilionowej nacji Norwegów rozpoznawalności ich pisarzy. Pisząc "Porwanie Europy" pisarz nie powiedział jeszcze swego ostatniego słowa i dziś - spoglądając na całą jego spuściznę - trzeba przyznać, że jest równie rozpoznawalny, jak Ibsen czy Hamsun.