Dziennik 1957-1966

Człowiek od zawsze podąża ze Wschodu na Zachód, a wraz z nim kroczy zarówno kultura, jak i wojna.
Sándor Márai próbuje ułożyć sobie życie na Zachodzie. Dostaje nawet konieczne i długo wyczekiwane amerykańskie obywatelstwo, co nie wzbudza jednak jego radości. Z resztą pisarz możliwości odczuwania radości jest już niemal zupełnie pozbawiony. Wciąż dręczy go żal o sprzedaż Europy Wschodniej Sowietom i o niewykorzystaną szansę węgierskiej rewolucji.
Stany go męczą. „Europy bardzo mi brakuje. Brakowało mi jej już w Europie. Ale tu każdego dnia, w każdej chwili”.
Amerykanie go męczą - infantylni konformiści bez refleksji kulturowej.
Wreszcie samo życie często męczy go również.
Co pozostaje? Tylko to co wychodzi mu najlepiej: pilna obserwacja, celne literackie sztychy i książki do przeczytania. Powraca więc zachwyt nad Krúdym. Chwali Goethego, Prousta oraz francuskich i rosyjskich realistów. Docenia listy Büchnera i Van Gogha, docenia też Manna, choć rzuca parę gorzkich słów w jego kierunku. Nie gryzie się w język, gdy jakaś lektura wybitnie go rozczaruje. Sartre jest więc niesympatycznym autorem najpospolitszych brukowców, Brecht tylko udaje dramatopisarza w papierowym przebraniu. Camus to dobry pisarz, choć literacko zmanierowany, a proza Joyce'a, nie kryje w sobie żadnej głębi. Najdłuższe szpile pozostawia oczywiście dla współczesnych amerykańskich rzemieślników.
W prawdziwie wielkich dziełach - prawi bowiem Márai - pisarz stawia mądre pytania, a po lekturze do czytelnika należy odpowiedź, bo literatura zaangażowana, to ta która angażuje czytelnika.

Trzecia część "Dziennika" to też podróże. Początkowa fascynacja Kalifornią i Meksykiem - "malownicza panorama Capri, bez woni włoskiego krajobrazu i Morza Śródziemnego" – podchodzi już pod typową literaturę podróżniczą. Podobnie jak rozczarowująca relacja z kilkumiesięcznej wycieczki po Europie w 1963 roku i kolejny letni powrót do Włoch po śmierci przyjaciela. Autor jest w tych fragmentach sentymentalny, nastawiony na detale krajobrazu i historyczne dygresje.

Márai w swoich zapiskach oczywiście pozostaje malkontentem, ale nie jest to jeszcze marudzenie zgryźliwego tetryka, raczej starzejącego się intelektualisty i wybitnego językowego szermierza. Nie stroni więc i od czarnego humoru. Pisze choćby: "Zdechł pies, którego Rosjanie zamknęli w sputniku, i teraz rakieta krąży wokół Ziemi ze zdechłym psem na pokładzie. Jeśli tak dalej pójdzie, za jakiś czas Ziemia będzie krążyć wokół Słońca ze zdechłą ludzkością na pokładzie”.
W życiowym pesymizmie na pewno bliżej mu do filozofii Kierkegaarda niż Schopenhauera, choć dopada go już religijne zwątpienie. Jest tu i promyk nadziei - własne wydawnictwo, które daje chociaż ambiwalentne uczucia wobec emigracyjnego życia.

Pisarz coraz częściej w tym tomie wykorzystuje manierycznie obcojęzyczne cytaty i też coraz częściej niestety w swym narzekaniu się powtarza. Jednak lektura "Dziennika" ciągle sprawia, że bledną przy niej inne książkowe propozycje.
Trzeba jeszcze dodać, że treść po raz kolejny świetnie dopełnia posłowie tłumaczki.
Szczerze polecam.

Człowiek od zawsze podąża ze Wschodu na Zachód, a wraz z nim kroczy zarówno kultura, jak i wojna.
Sándor Márai próbuje ułożyć sobie życie na Zachodzie. Dostaje nawet konieczne i długo wyczekiwane amerykańskie obywatelstwo, co nie wzbudza jednak jego radości. Z resztą pisarz możliwości odczuwania radości jest już niemal zupełnie pozbawiony. Wciąż dręczy go żal o sprzedaż...

Kolejny odcinek podróży z Sándorem Máraim jest doznaniem stymulującym intelektualnie, ale dalekim od pokrzepienia serca. Stagnacja i brak (możliwości do) działania sprawiają, że autor gnuśnieje i częściej poddaje się swej naturalnej skłonności do depresji, podczas gdy w okresach opisywanych w poprzednich tomach „Dziennika”, szczególnie w pierwszym z nich, konieczność walki o byt i bezpieczeństwo napełniała go energią i sprawiała, że jego myśl była żywsza, świadomość zaś rzadziej pracowała na jałowym biegu.

Na przełomie lat 50. i 60. Márai to już rasowy pisarz wykorzeniony, oderwany od swojej rzeczywistości, ojczyzny, od swoich czytelników i pozbawiony złudzeń co do możliwości powrotu. Niezdolny do włączenia się w nurt pogardzanej przez siebie współczesnej kultury amerykańskiej, żyje na dwóch biegunach, z jednej strony oddając się uporczywej introspekcji, z drugiej głęboko przeżywając sytuację Węgier i całego bloku wschodniego pod sowieckim jarzmem, z goryczą wytykając Zachodowi zaślepienie i bezczynność.

Ten tom „Dziennika” to właściwie raport wojenny, zapiski z pola bitwy nieustającego konfliktu artysta – świat. Świat jest tu stroną, która nie jest godna swego przeciwnika, ustępuje mu szlachetnością, a jednak nieustannie bierze nad nim górę, powodując jego nie mniej nieustanną frustrację. Rodzi się więc mędrzec zgorzkniały i zaskorupiały w swej wiedzy; mimo że chodzi między ludźmi, tak naprawdę kroczy ponad nimi i z tej wysokości gromi, łaje, poucza. A ja nie mam zaufania do pisarzy, którzy grzmią.

Bo też Márai potrafi być przez tę manierę skrajnie antypatyczny. Z drugiej strony zdecydowanie trzeba docenić jego szczerość i brak umizgiwania się do czytelnika. Najlepszym przykładem takiej szczerości – połączonej z przenikliwością – są jego notatki z lektur, ożywcze, ostre, szargające powszechnie uznane świętości, obnażające nagość koronowanych cielsk. Gdyby zebrać jego uwagi krytyczne na temat tzw. wielkiej literatury i wydać w jednym tomie, byłby i bestseller, i skandal.

Zbyt często pozwala sobie natomiast na apodyktyczne sądy i krzywdzące generalizacje. Bezkompromisowość jego diagnoz i prognoz szczególnie blado wypada w konfrontacji z późniejszą historią – niektóre z nich okazały się rażąco nietrafne. Opętany obsesją wyroczni Márai jakby podskórnie bał się takiej możliwości i zapobiegawczo przytacza przykłady sytuacji, w których udało mu się coś przewidzieć. Choć zatem potrzebujemy takich bijących na alarm pisarzy, targania za ucho, to gdyby jego dramatyczne diagnozy z lat 50-60. były trafne, świat dawno już by się zdążył skończyć.

Márai to dziwny przypadek człowieka, który już od połowy życia umiera wewnętrznie, szykuje się na śmierć, rozprawia o jej bliskości, utyskuje na starość. A jednocześnie ktoś mniej wrażliwy, współczesny, kogo ominęły te dwudziestowieczne okropności, kogo największym problemem jest, do którego supermarketu pójść na zakupy, nie ma najmniejszego prawa oceniać postawy węgierskiego pisarza. Fenomenem jest za to fakt, iż tenże nader często się powtarza, co nie wygląda na zabieg artystyczny, tylko na objaw przedwczesnej starości i zarazem dowód na potęgę autosugestii.

To człowiek, który nie akceptuje teraźniejszości (pomstuje nawet na mężczyzn w rurkach, będąc chyba w tej dziedzinie prekursorem. W ogóle wzorem jednego ze swych ulubieńców Thoreau kilkakrotnie podejmuje kwestię mody, by szydzić z niej z wyjątkową pomysłowością), boi się przyszłości, więc wciąż ucieka w przeszłość. Niejako prowadzi walkę z czasem na dwóch frontach, bo choć tom wypełniony jest również próbami oswojenia przemijania, zaklinaniem swojej zgody na nie, to spod tych zabiegów wyziera przerażenie. To w końcu bardzo mądry człowiek, który nie rozumie, że zmiana jest zasadą życia; automatycznie odrzuca to, co nowe, chcąc widzieć świat zastygniętym.

Trzeci tom „Dziennika” nie jest więc lekturą łatwą. A może to tylko rekomendacja Twardocha na okładce mnie zniechęciła. Twardoch też w końcu lubi pouczać. A ja wolę twórców, którzy nie wiedzą, a jedynie się domyślają, którzy cały czas badawczo wątpią – nie tylko w świat, świadectwo zmysłów czy w innych ludzi, ale przede wszystkim w siebie i swoje sądy. Którym palec wskazujący służy przede wszystkim do wzmacniającego proces myślowy okazjonalnego podrapania się po łepetynie.

Ktoś bardzo sprytny mógłby za to wykorzystać tę książkę jako punkt wyjścia do przewrotnego studium o budowaniu postaci kobiecej w literaturze. Czytając kolejne narzekania i złorzeczenia Máraiego, podejrzanie często dochodziłem bowiem do wniosku, że największą bohaterką tej książki (choć niemal na jej kartach nieobecną) jest Lola (zwykle tytułowana L.), żona Máraiego, która mimo wszystko zdołała z nim tak długo wytrzymać.

Kolejny odcinek podróży z Sándorem Máraim jest doznaniem stymulującym intelektualnie, ale dalekim od pokrzepienia serca. Stagnacja i brak (możliwości do) działania sprawiają, że autor gnuśnieje i częściej poddaje się swej naturalnej skłonności do depresji, podczas gdy w okresach opisywanych w poprzednich tomach „Dziennika”, szczególnie w pierwszym z nich, konieczność walki...

Europa, z której Sandor Marai musiał wyjechać, i za którą tęsknił, straciła już swój powab i atrakcyjność. Ameryka, do której Marai przyjechał, choć nie chciał, jest męcząca, ale konieczna do życia.

Sandor Marai coraz bardziej męczy się w XX wieku. To jedna z tych osób, które urodziły się "za późno". Gdyby nie urodził się w 1900 roku, ale może choć pół wieku wcześniej, nie musiałby żyć w świecie bomby atomowej, żelaznej kurtyny i kultury masowej.

Europa, z której Sandor Marai musiał wyjechać, i za którą tęsknił, straciła już swój powab i atrakcyjność. Ameryka, do której Marai przyjechał, choć nie chciał, jest męcząca, ale konieczna do życia.

Sandor Marai coraz bardziej męczy się w XX wieku. To jedna z tych osób, które urodziły się "za późno". Gdyby nie urodził się w 1900 roku, ale może choć pół wieku wcześniej,...

Trzeci tom dzienników. Ciągle jeszcze oceniam jako "niezłe", chociaż zmęczyłem się czytając. Mnóstwo powtarzania się, wałkowanie tych samych tematów, ryzykowne z punktu widzenia dzisiejszego czytelnika uwagi rasistowskie i homofobiczne, momentami ramolskie ględzenie, surowe ocenianie artystów i autorów, którzy jednak wytrzymują próbę czasu (Chagall, Picasso, Hemingway, Sartre). Naprawdę, panie Sandorze, znajdzie się wśród pana współczesnych paru twórców oprócz wychwalanych przez pana Manna i Prousta, których dzieła jako tako przetrwały.

Trzeci tom dzienników. Ciągle jeszcze oceniam jako "niezłe", chociaż zmęczyłem się czytając. Mnóstwo powtarzania się, wałkowanie tych samych tematów, ryzykowne z punktu widzenia dzisiejszego czytelnika uwagi rasistowskie i homofobiczne, momentami ramolskie ględzenie, surowe ocenianie artystów i autorów, którzy jednak wytrzymują próbę czasu (Chagall, Picasso, Hemingway,...

Myślałem, że gdy Marai będzie opisywał Amerykę intelektualna temperatura "Dziennika" ostygnie. Ale dobry autor sprawdza się. Zawsze. Bez względu na okoliczności i otoczenie. Jeśli ktoś umie pisać, posiada szlachetnego ducha, kulturowy fundament, wartość jego dzieł nie słabnie. Nigdy.
Niewielu w historii literatury żyło takich artystów słowa. I takich myślicieli, których opinie stają w poprzek modzie. Gdyby Marai tworzył dziś w Polsce wyzwaliby go, szczególnie ci "postępowcy", współcześni poputczycy, że taki konserwatywny, arystokratyczny, antykomunistyczny. A to był po prostu pisarz z zasadami i ta konsekwencja bije z każdej strony "Dziennika". Dobrze, że są takie dzieła, że byli kiedyś tacy pisarze, artyści. Tacy ludzie.

Myślałem, że gdy Marai będzie opisywał Amerykę intelektualna temperatura "Dziennika" ostygnie. Ale dobry autor sprawdza się. Zawsze. Bez względu na okoliczności i otoczenie. Jeśli ktoś umie pisać, posiada szlachetnego ducha, kulturowy fundament, wartość jego dzieł nie słabnie. Nigdy.
Niewielu w historii literatury żyło takich artystów słowa. I takich myślicieli, których...

Wspaniała książka, arcyciekawy człowiek!

Wspaniała książka, arcyciekawy człowiek!

Część zawiera najciekawsze spostrzeżenia polityczne Maraiego.

Część zawiera najciekawsze spostrzeżenia polityczne Maraiego.