"Równia pochyła"

Na tle coraz bardziej absurdalnych, powierzchownych thrillerów, thrillerów quasi psychologicznych, przewidywalnych do bólu kryminałów, godzących niejednokrotnie w inteligencję czytelników - "Głębia" Henninga Mankella wypada całkiem dobrze, zwłaszcza w oczach osób, które odczuwają przesyt grafomańskimi popisami rodzimych i zagranicznych autorów, których jedynym osiągnięciem jest takie namnożenie zwrotów akcji, aby wywołać określone, ale niestety krótkotrwałe emocje czytelnicze. A że całość tu i ówdzie nie współgra ze sobą, to w niczym nie przeszkadza, więcej: czytelnicy tak się do tego przyzwyczaili, że każdy utwór, w którym nie zastosowano fabularnych zwrotów akcji minimum co dziesiątą stronę - jest uważany za koszmarnie nużącą dłużyznę. W końcu podobnego typu książki mają być czystą, niczym niezmąconą rozrywką. Zmuszenie czytelnika do głębszego zastanawienia się nad treścią - wydaje się okrucieństwem ze strony autorów.

Całe szczęście, że Mankell za swego życia nie podążał tym tokiem rozumowania i do końca, choć może czasem na wyrost, obdarzał szacunkiem swych odbiorców. Niespieszna, przemyślana i mocno osadzona w realiach fabuła, z pełnokrwistymi, mięsistymi, nieprzerysowanymi bohaterami, ze świetnie ukazanym tłem społeczno-obyczajowym - to siła jego prozy dla dorosłych, która mocno odcisnęła się w mojej pamięci i sprawiła, że Mankell był, jest i będzie mi szczegółnie bliski (zresztą po lekturze "Grząskich piasków" nie może być inaczej).

"Głębia" to osadzona w realiach I wojny światowej powieść psychologiczna, swoiste - i niestety nie do końca udane - studium zła, zła, które rodzi się w umyśle z pozoru zwyczajnego, zrównoważonego człowieka - Larsa Tobiassona-Svartmana, kapitana szwedzkiej marynarki wojennej, hydrologa, który celem swego życia zawodowego, a także prywatnego uczynił nie tylko badanie głębin Morza Bałtyckiego, ale głębin, które znajdują się w nim samym. Stopniowo zanurzamy się w jego psychikę, która za sprawą rozgrywających się na morzu wydarzeń i wydarzeń z odległej przeszłości (trudne dzieciństwo) zaczyna się się wynaturzać. Marzenie Svartmana, aby odnaleźć niemierzalną głębię w morzu staje się marzeniem o przekroczeniu granic, barier w samym sobie, granic człowieczeństwa. Bliskość śmierci, jej nieprzewidywalność, którą obserwuje podczas wytyczania nowego szlaku żeglownego sprawia, że początkowe przerażenie, strach ustępuje miejsca niezdrowej, ale jeszcze kontrolowanej obsesji. Mimo jego usilnych wysiłków, aby nie pokazywać innym swego prawdziwego "ja", zachowywania pozorów i równowagi emocjonalnej - inni bohaterowie przeczuwają lub zaczynają przeczuwać, że pod tą fasadą skrywa się zupełnie inny człowiek. Sam Svartman do samego końca nie wie, kim tak naprawdę jest. Poczucie niespełnienia w życiu zawodowym i prywatnym ma wynagrodzić spotkanie na swej drodze Sary Fredriki, jedynej mieszkanki wyspy Halsskär. Podwójne życie, jakie zaczyna prowadzić początkowo zaspokaja poczucie pustki, osamotnienia, wymuszając na nim tkanie coraz bardziej misternej sieci kłamstw, kłamstw, które diametralnie zmieniają życie dwóch niewiedzących o swoim istnieniu kobiet, oraz doprowadzają go do konsekwentnego podążania w łatwym do przewidzenia kierunku.

Mankell w "Głębi" podejmuje ciekawy dyskurs z czytelnikiem na temat granic człowieczeństwa (miłośnicy jego prozy znajdą w tej książce echa jego nastawienia do wojen i wszystkiego tego, co się z nimi wiąże), relacji międzyludzkich, które nie niosą ze sobą spełnienia, czy też wypełnienia egzystencjalnej pustki, jaką każdemu gwarantuje życie (bariery wewnętrzne nie pozwalają na satysfakcjonujące zbliżenie). Osamotnienie człowieka, kruchość, nierzewidywalność ludzkiego życia, odpowiedzialność za własne wybory, granice, które narzuca nam świat zewnętrzny, ale które narzucamy też sobie sami, "głębie" kryjące się w każdym z nas, szczelnie skrywane przed wzrokiem innych, ujawniające się czasem w zwyczajnych, a czasem nadwyczajnych okolicznościch, relatywizm moralny - wszystko to znajdziemy w tej książce.

"Głębię" można by porównać do "Obcego" Alberta Camusa, tym samym trochę na wyrost, umieszczając ją w poczet literatury egzystencjalnej. "Na wyrost", gdyż Mankellowi nie udało się stworzyć głębokiego, a przy tym przekonującego portetu psychologicznego bohatera. Możliwe, że skrupulatne tworzenia tła, mrocznego klimatu powieści, odwierciedlającego skomplikowane wnętrze bohatera, przesłania nieco rys charektorologiczny (niewystarczające wzmianki na temat jego przeszłości także tego nie rekompensują). Innymi słowy mówiąc: zbyt mało tytułowej głębi (źle rozłożone naciski, które odwracają uwagę od psychiki Svartmana, która powinna być tematem nadrzędnym w tym przypadku).
Wprawdzie udaje się w czytelniku wzbudzić negatywne emocje względem bohatera, ale może właśnie przez to, że są one odmalowane w tak czarnych barwach tracą na wiarygodności, on zaś staje się postacią przewidywalną, jednoznaczną. Brakuje mi tu typowego dla Mankella cienia współczucia, wnikliwości, z jaką autor kreśli sylwetki bohaterów (dzięki temu zabiegowi postępowanie Svartmana byłoby bardziej przekonywające, a jego eksploracja własnych głębin, wyznaczania mapy na swoim ciele i duszy - zgrabniej przedstawiona). Porównanie morskich toni do otchłani kryjących się w psychice ludzkiej było świetnym pomysłem. Szkoda, że dość sztampowa konstrukcja bohatera nie pozwoliła mu w pełni się zrealizować.

Niezależnie jednak od niedociągnięć warto sięgnąć po tę książkę. Nie tylko dlatego, że miło znów usłyszeć Mankella, ale by móc odpocząć od "zatwistowanych" fabuł szybko ginących w przepastnych otchłaniach naszej pamięci.

"Równia pochyła"

Na tle coraz bardziej absurdalnych, powierzchownych thrillerów, thrillerów quasi psychologicznych, przewidywalnych do bólu kryminałów, godzących niejednokrotnie w inteligencję czytelników - "Głębia" Henninga Mankella wypada całkiem dobrze, zwłaszcza w oczach osób, które odczuwają przesyt grafomańskimi popisami rodzimych i zagranicznych autorów, których...