Milan Kundera oddał czytelnikom swój najnowszy tekst. Polscy odbiorcy jego prozy mogą poczuć się dodatkowo ukontentowani, ponieważ „Święto nieistotności” przełożył genialny Marek Bieńczyk, wszystko niestety wskazuje na to, że autor „Nieznośnej lekkości bytu” żegna się ze swoimi czytelnikami. Nie jest to żadna – rzec by – chwytająca za serce elegia na odejście od literatury wielkiego twórcy uwikłanego w polityczne konteksty, doskonale wiemy jakiej natury. Wręcz przeciwnie – „Święto nieistotności” jest to lekka i w swej lekkości niezwykle mądra książka, która daje świadectwo incydentalności, śmieszności i banalności naszej egzystencji. Tak pisać potrafi tylko Milan Kundera. Odnoszę czasem wrażenie, że inni, skądinąd znakomici, pisarze ścigają się, generując obszerne tomiszcza (nie widzę w tym nic złego) mające swą objętością potwierdzić doniosłość literatury, a twórca „Niewiedzy” w skromnej książeczce, czasem jedną błyskotliwą frazą potrafi po mistrzowsku zawrzeć to, co boli w naszej współczesności najbardziej, dając nam swego rodzaju egzystencjalne pouczenie, że aby zachować trzeźwość osądu rzeczywistości nie należy traktować jej nazbyt poważnie.

„Święto nieistotności” poprzez swoją formę dalekie jest od śmiertelnej powagi rozpoznań wpisanych we wczesną prozę Milana Kundery. Choć moglibyśmy oczywiście próbować podważać pewność tego stwierdzenia, bowiem określenia takie, jak żart (tytuł debiutanckiej powieści Czecha), śmieszność („Śmieszne miłości”) czy lekkość (moja ukochana „Nieznośna lekkość bytu”) pojawiały się w formułach tytułów jego książek niemal od początku tak, jak od początku drogi twórczej towarzyszył pisarzowi sowizdrzalski sposób patrzenia na historię. Przypomnijmy, jakie konsekwencje na bohaterów debiutanckiej powieści Kundery sprowadził niewinny z pozoru wygłup. I nie inaczej jest w najnowszej powieści. Historia potraktowana została z przymrużeniem oka. Trwały z pozoru jej monolit narrator rozbija brakiem powagi, bo jak interpretować takie sceny pojawiające się w powieści: Stalin polujący na kuropatwy, Chruszczow wrzeszczący w ubikacji, czy znów Stalin odpytujący towarzyszy z KPZR z fundamentalnych idei Kanta i Schopenhauera. Zatem niezmiennie dla Milana Kundery zanurzenie w przeszłości to swoisty rodzaj żartu. Można z powodzeniem przytoczyć w tym miejscu cytat z „Nieznośnej lekkości bytu”: Historia jest równie lekka jak jednostkowe życie ludzkie, lekka jak puch, jak unoszący się kurz, jak to, czego jutro już nie będzie…

Abstrahując od „historycznej” wykładni wpisanej w najnowszą powieść prozaika przyjrzyjmy się bohaterom jego najnowszego tekstu. Są nimi czterej paryżanie, w różnym wieku, podejrzliwi wobec rzeczywistości, żywiący przeświadczenie, że nie pozostawia ona dla nich złudzeń. Najpierw poznajemy Alaina, który rozmyśla nad istotą kobiecej seksualności oraz jej wymiarem społecznym. Głowi się nad tym, co w praktyce oznacza jeżeli epoka dostrzega kobiecy powab w udach, piersiach czy pośladkach. O ile posiada refleksje dotyczące tych wspomnianych a nacechowanych seksapilem części żeńskiego ciała, o tyle nie wie, co począć z innym, eksponowanym na ulicach Paryża elementem kobiecej płciowości: Jak wszakże zdefiniować erotyzm mężczyzny (albo całej epoki), który dostrzega kobiecy powab upchnięty w pępek na środku ciała? Charles z kolei szuka czegoś efemerycznego, a mianowicie aniołów. Ramon próbuje określić siebie w stosunku do młodszych pokoleń, natomiast ostatni z bohaterów wykreowanych przez Kunderę, Kaliban, usiłuje stworzyć kukiełkowy spektakl na podstawie „Wspomnień” Chruszczowa i wytrwale poszukuje publiki. Każdy z nich jest osobliwie przekonany o błahości swego życia, reprezentuje inny rodzaj nieistotności i podpisałby się pod tezą, że żart to podstawowa kategoria estetyczna ujmująca nasze istnienie.

Warto zaznaczyć, że w „Święcie nieistotności” zyskują dopełnienie podstawowe i od lat rozwijane Kunderowskie tematy. Jak już wspomniałam, trzecioosobowy narrator zaznacza odwieczne problemy bohaterów z ciałem: Wracając powoli do domu, Alain wpatrywał się w dziewczyny, obnażające swój pępek miedzy spodniami opuszczonymi na biodra a bardzo kusą koszulką. Najnowszą prozę Kundery wypełnia również metafizyczny sceptycyzm oraz przeczucie, że każda indywidualność to złudzenie, rozwinięcie zyskuje temat zmierzchu i pożegnania. Pisarz zdaje się także dyskretnie sugerować rzecz dotychczas w jego twórczości niepodważalną, a mianowicie zwątpienie w miłość do sztuki.

Autor „Zasłony” powiada również, że zmiany cywilizacyjne obniżyły rangę życia, spłyciły je, sprawiły, iż stało się nieznośne i głupawe. Pomimo tego pesymizmu myśli, które przekazuje czytelnikom niemłody już Milan Kundera powieść jest – jak słusznie powiada Marek Bieńczyk – wyrazem starczej swobody, humoru i beztroski. Bo przecież nie sposób przewrócić świat na nice czy powstrzymać jego szaleńczy bieg. Odpór obłąkańczej współczesności może dać jedynie brak powagi, tak więc tytułowa nieistotność w najnowszej powieści Kundery w moim mniemaniu urasta do rangi sedna egzystencji. Jest z nami wciąż i wszędzie – nie zapomina zaznaczyć narrator. Tak więc wielka to sztuka, by dostrzec ją w najtragiczniejszych czasem okolicznościach i mieć odwagę stwierdzić, że to ona właśnie.

Justyna Anna Zanik