Co takiego ma w sobie ten basen Morza Śródziemnego? Pewnie długo można by wyliczać, pewnie można by tak bez końca. Kochamy tam wypoczywać, w tej niewiarygodnie bogatej kolebce naszej antyczno-chrześcijańskiej cywilizacji. I nie musimy wierzyć w chrześcijańskiego Boga czy w antycznych bogów, by cudownie tu wypoczywać, niczym podczas starożytnych uczt u Lukullusa albo zaraz po nich.

Pociąga nas i przyciąga to Śródziemnomorze, czy to na południu Europy, czy na północy Afryki, czy wreszcie na niespokojnym Bliskim Wschodzie. Kraina ta jawi nam się nierzadko jako raj na ziemi, i nic to, że w szkole nas uczyli, iż źle rzecze Hrabia w „Panu Tadeuszu”, iż myli się okrutnie, gdy chwali italskie niebo, wszak wiadomo, że nic piękniejszego nie ma na świecie nad polską szarzyznę i ciężkie chmury nad wierzbą rosochatą, i tak po horyzont. Człowiek, gdy wreszcie ze szkoły wyjdzie i dorośnie, wie już, że i wszystkie polskie odcienie szarości mogą być piękne, i wszystkie nieziemskie są śródziemnomorskie lazury i błękity. Bo piękno niejedno ma imię.

Zazwyczaj więc po odpoczynek, słońce i oddech gnamy na południe. I nie oszukujmy się – jesteśmy szczęściarzami, mamy do basenu Morza Śródziemnego niesamowicie blisko. A gdy już jedziemy czy lecimy, trzeba też książki spakować do walizek. I tu pojawia się pytanie: jakie? Czy znów lekkie wakacyjne historie, czy może jednak coś poważniejszego, co dopieści szare komórki zwolnione z codziennych trosk? Osobiście preferuję drugie rozwiązanie, choć życie nauczyło mnie, by nie stronić i od pierwszego. Czy jest tu jakaś pośrednia trzecia droga? – zapytacie. Ależ naturalnie, że jest. I o niej będzie dalej. Weźcie ze sobą książki o tym miejscu, do którego zmierzacie. Niech to będą reportaże, eseje, coś więcej niż zwykły przewodnik – dobra książka dla kochających podróżować i poznawać naprawdę. Nie będzie więc zbyt lekko, ale i zbyt poważnie. Będzie w sam raz na wakacje w śródziemnomorskim raju, ale i w sam raz, by patrzeć na ten raj trzeźwo, nieraz szeroko otwierając ze zdumienia oczy.

Czy to nie za stare? Nie

Zacznę od „Śladami bogów” Sándora Máraia. Bo choć te zapiski z podróży po Bliskim Wschodzie, Turcji, Egipcie, Grecji i Włoszech mają już niemal sto lat, bo choć mogłoby się niektórym wydawać, że ta książka trąci myszką, to jednak jest fascynującym zapisem swojego czasu – podróży odbytej w 1926 roku po kilku krajach basenu Morza Śródziemnego. A basen ten w owym czasie, jak cały europejski świat po pierwszej wojnie światowej, jest w pewnym rozedrganiu, zawieszeniu, stoi w obliczu niejednej niewiadomej. Márai nie ma przy sobie komórki, laptopa, nie ma dostępu do żadnego innego miejsca poza tym, w którym akurat jest – i zaprawdę ta przestrzeń na obserwacje i refleksje, która dziś zdaje się luksusem, przynosi w przypadku tego autora znakomite owoce. Docenimy je pod warunkiem, że i sami damy sobie czas i przestrzeń na podróż z Sándorem Máraiem czy to po bazarach, czy po koszarach, czy wreszcie po prostu wąskimi krętymi uliczkami.

Nie inaczej będzie w przypadku „Głosów Marrakeszu” Eliasa Canettiego. Znów niektórych mogą znudzić te skromne zapiski z podróży, ale innych oczarują. Ze wszystkiego tchnie tu niesłychany spokój, nikt się donikąd nie spieszy. Jest tak, jakbyśmy byli właśnie w środku sjesty, gdy upał na zewnątrz już nie daje żyć i trzeba nieco odpocząć w domowym zaciszu.

Bardzo są refleksyjne obie te lektury. Warto je docenić, bo dziś już nie pisze się tak o podróżowaniu; nie pisze się tak o odwiedzanych miejscach. Jakby zabrakło nam czasu na przemyślenia, bo wciąż i wciąż pstrykamy selfiaczki. Tymczasem i Márai, i Canetti zasługują na niespieszny, wakacyjny czas i na chwilę namysłu, którą bylibyśmy w stanie znaleźć.

Co półwysep, to niespodzianka

Banałem będzie stwierdzenie, że zanim w krajach basenu Morza Śródziemnego rozgościła się demokracja (oczywiście we współczesnej formie, starożytną demokrację ateńską zostawiam na inną okazję), wiele z nich było królestwami, a nawet imperiami – wiemy to wszystko z historii. Podobnie jak z historii najnowszej wiemy, że Włochy zjednoczone są stosunkowo niedługo, Hiszpania ma za sobą traumę wojny domowej i kilkudziesięciu lat faszystowskiego reżimu generała Franco, a Grecja po rządach pułkowników wciąż jest umiarkowanie stabilną demokracją. W Turcji zaś rządzącym marzy się odbudowa Imperium Osmańskiego, co ma się nijak do standardów współczesnej demokracji. Wreszcie – nie wszystkie kraje basenu Morza Śródziemnego są dziś demokracjami, wystarczy spojrzeć na północ Afryki. Ten świat więc – na pierwszy rzut oka piękny, lazurowy, zalany słońcem – nie jest jednorodny, nie jest bez skaz. I o tym też warto poczytać.

„Włosi” Johna Hoopera są pozycją bardziej nawet o społeczeństwie zamieszkującym Półwysep Apeniński niż o kraju jako takim. Brytyjski dziennikarz, który przez lata był korespondentem w Italii, nie stroni od liczb i obserwacji, raz na jakiś czas traktując je szczyptą anegdoty. Generalnie jednak pokazuje społeczeństwo bardzo niejednorodne, nad jego książką zdaje się stale unosić wielki znak zapytania. Bo czy to możliwe, by po około 150 latach od zjednoczenia Włoch ludzie też byli już zjednoczeni? Czy to możliwe, by tak myśleli o swoim kraju, że na pytanie „kim jesteś?”, odpowiedzą „Włochem”, a nie „Toskańczykiem” czy „Kalabryjczykiem”?

Podobnie zresztą rzecz ma się z Półwyspem Iberyjskim, co widać w książce Macieja Bernatowicza „Hiszpania. Fiesta dobra na wszystko”. Jeśli bowiem byliśmy w Katalonii czy w Andaluzji, to czy byliśmy w Hiszpanii? Odrębność, autonomia, świadomość swojej małej ojczyzny – wszystko to zdaje się budować tożsamość Włochów czy Hiszpanów, co z kolei chyba mocno ich od nas, Polaków, odróżnia. A skoro już zahaczyłam o Andaluzję, to nie sposób nie polecić książki „Lajla znaczy noc” Aleksandry Lipczak, w której autorka sięga do tych stuleci, gdy na półwyspie panowali Maurowie, i obficie czerpie z rozkwitu cywilizacji islamskiej. Co dała ona Andaluzji? Jak to dziedzictwo ma się do współczesności? Lipczak rozkłada na czynniki pierwsze hiszpańskie symbole – jak choćby ikoniczne flamenco – i przygląda się im z perspektywy a to minionej, a to obecnej. Jej książkę – naprawdę dobre połączenie reportażu i eseju – czyta się znakomicie.

Podobnie zresztą jak „Strup. Hiszpania rozdrapuje rany” Katarzyny Kobylarczyk. To świetny reportaż, do bólu uczciwy, wnikliwy, pokazujący, jak bardzo Hiszpanie wciąż nie rozliczyli się po okropnym dla wielu rodzin reżimie Franco, jak boleśnie mają nieprzepracowane tematy związane z wojną domową i zbrodniami, do których podczas niej dochodziło. Pokolenie dzieci ofiar i zbrodniarzy nierzadko nie mogło rozgrzebać tych ran, by wreszcie się uleczyć, bo reżim Franco trwał do połowy lat 70. XX wieku. Dopiero w latach dwutysięcznych zabiorą się za to wnukowie. Nie zawsze znajdą zrozumienie.

Wreszcie Grecja (ale sobie żeglujemy po tym Morzu Śródziemnym, prawda?), którą w ostatnich latach bierze pod reporterską lupę Dionisios Sturis. I każda jego książka – „Grecja. Gorzkie pomarańcze” czy późniejsza „Zachód słońca na Santorini. Ciemniejsza strona Grecji” – jest świetną lekturą do jogurtu z miodem czy wiejskiej sałatki choriatiki, choć może się to odbić na apetycie. Współczesna Grecja w reportażach Sturisa to kraj i społeczeństwo targane kilkoma kryzysami naraz. Mamy tu refleksję nad tożsamością, nad kryzysem ekonomicznym czy migracyjnym, wreszcie w tle wielkie pytania o prawa człowieka.

O autokracji i teokracji w demokracji

Z Grecji do Turcji jest już rzut kamieniem, o czym wie niejeden uchodźca, który chce się dostać na teren Unii Europejskiej. Świetną książką rozbijającą radosny komfort tureckich kurortów jest „Zabójca z miasta moreli” Witolda Szabłowskiego (lub nowsza „Merhaba”, która zawiera reportaże z „Zabójcy…” wraz z osobistym słownikiem turecko-polskim). Nie da się być spokojnym po tej lekturze, która zagląda pod turecką poszewkę, która jest bardziej o anatolijskiej biedzie niż bańce wielkich bogatych miast i kurortów dla zagranicznych turystów. W większości tekstów Szabłowskiego widać gołym okiem, w jak innym od naszego świecie wartości żyje na co dzień społeczeństwo w Turcji. Te same tematy, ale już z kobiecej (w tym wypadku bezcennej!) perspektywy podejmuje Ece Temelkuran w swojej książce „Turcja. Obłęd i melancholia”. Autorka patrzy na swój kraj, na to, co się z nim dzieje, na umacniającą się konsekwentnie dzień w dzień autokrację, w której rządzący marzą o odbudowie Imperium Osmańskiego. Z pewnej odległości z kolei, z Niemiec, patrzy na swój kraj Necla Kelek w „Słodko-gorzkiej ojczyźnie. Raporcie z serca Turcji”. Zbiór reportaży Szabłowskiego jest świetny i choć powstał dobrą dekadę temu, wciąż aktualny. Ale perspektywa obu związanych z Turcją autorek przemawia do mnie jeszcze bardziej, jeszcze głębiej. Przy tym, jak w Turcji traktuje się kobiety, jest to punkt widzenia naprawdę wart poznania.

Last but not least – Izrael, który też leży w basenie Morza Śródziemnego. W przypadku tego kraju – będącego niesłychanym przypadkiem i demokracji, i teokracji jednocześnie – godny polecenia będzie każdy zbiór reportaży Pawła Smoleńskiego. Osobiście najbardziej cenię „Izrael już nie frunie”, który zdaje mi się książką reportersko uczciwą i w którym zafascynował mnie m.in. tekst o syndromie jerozolimskim. Jeśli chcemy lektury nieco lżejszej, a wciąż ciekawej, można sięgnąć po „Izrael oswojony” Eli Sidi. Autorka – która lata temu poślubiła Izraelczyka, a jako matka musiała pogodzić się z tym, że jej syn powinien iść do wojska w kraju będącym w permanentnym stanie wojny – ma dar opowiadania o Izraelu z pewną dozą czułości, ale nie roztkliwienia. Widać, że lubi to miejsce i ludzi, a jednocześnie potrafi patrzeć trzeźwo na otaczającą ją rzeczywistość. Wreszcie jeśli zależy nam na tym, by ten nieduży, lecz przeciekawy kawałek świata poznać z innej jeszcze strony, najlepiej wnikliwie przeczytać „Palestyńskie wędrówki”, które napisał Raja Shehadeh. To dzięki niemu zrozumiałam, że niejedna inwestycja w drogę, która ma łączyć, może mieć gorsze skutki dla ludzi niż stawianie murów, które mają dzielić. Tak, Bliski Wschód otwiera oczy.

Naprawdę polecam te książki pod lazurowe niebo wybrzeży Morza Śródziemnego. Może i pojawią się jakieś szare chmury, może wakacje nie będą już tak spokojne, jak chwilę wcześniej. Za to horyzont naszego poznania znów się poszerzy. Podobnie jak empatia dla drugiego człowieka.

Artykuł został opublikowany po raz pierwszy w 2022 roku.