Kto dziś czyta Grabińskiego? Stefan Grabiński jest dziś retro. Jego nazwisko jest białą plamą na mapie polskiej literatury, swoistą terra incognita. Wydawnictwo Zysk i S-ka zdecydowało się przywrócić polskiemu czytelnictwu sylwetkę pisarza, czego wyrazem jest reprint zbioru opowiadań „Demon ruchu”, który stał się kamieniem węgielnym jego popularności w czasach mu współczesnych. Wydawnictwo postanowiło poszerzyć nieco antologię i dodało kilkanaście nowel, które wchodzą w obręb innych publikowanych tomów pisarza.

Niewielu zapewne wie, że Grabiński to prekursor ruchu fantastycznego w naszym rodzimym piśmiennictwie. Tego, co tworzył w Dwudziestoleciu Międzywojennym, nie dało się zmierzyć żadną miarą, gdyż było novum w kraju nad Wisłą. Dopiero epigoni tego gatunku cieszą się popularnością i wiodą prym na rynku wydawniczym, ale już niewielu czytelników powraca do korzeni prozy fantastycznej. A szkoda, bo Grabiński był nieprzeciętną postacią międzywojennej literatury.

Osobliwość jego twórczości i silna indywidualność nie pozwolą pomylić go z żadnym innym autorem, to pisarz charakterystyczny. Przedstawiciel nurtu grozy. Znajomość pojęć z zakresu demonologii, okultyzmu, parapsychologii wykorzystywał w swoich utworach. Nie inaczej stało się z „Demonem ruchu” – zbiorem nowel, wydanym po raz pierwszy w roku 1919, których to wspólnym wykładnikiem uczynił autor kolej, tory, pociągi. Motyw kolejnictwa sprawia, że krótkie opowiadania tworzą zamknięty cykl tematyczny.

Język, jakim posługuje się Grabiński jest niezwykłym połączeniem realistycznej narracji z poetyckimi wyrażeniami. Dziś już nikt tak nie mówi, ten wysublimowany język to relikt dawnych czasów. Linijki tekstu naznaczone są niekiedy sformułowaniami, które dawno już osiągnęły status anachronizmów. Proza Grabińskiego charakteryzuje się także dbałością o każdy, najdrobniejszy nawet szczegół (uwagę zwraca tu znajomość terminów kolejarskich, choć autor nie miał z tą profesją nic wspólnego). To tylko dowodzi jego „pokrewieństwa” z naturalistami, którzy opisując dane środowisko obserwowali je z bliska i poznawali na tyle, by móc jak najrzetelniej opisać daną grupę społeczną.

Grabiński doskonale stopniuje napięcie. Nie jest to rodzaj literatury grozy epatujący dosłownością, tu uczucie niepokoju wyzwalane jest świetnie budowanym eterycznym nastrojem. Miejscem akcji są budynki zapomnianych stacji kolejowych oraz wnętrza pociągów, a opowiadane zdarzenia koncentrują się wokół niezwykłych pojazdów – widm, napędzanych upiorną siłą, przenoszących pasażerów w inny wymiar, niezwykłych katastrof kolejowych, wypadków na torach, zaginionych w niewyjaśnionych okolicznościach pociągów. Niektóre z postaci (bowiem autor zastosował tu dychotomiczny podział), również sprawiają wrażenie jakby były z pogranicza jawy i snu, dręczone irracjonalnymi obawami, obsesjami - obłąkani fanatycy. Ci drudzy bohaterowie (cechujący się równowagą emocjonalną) dostępują spotkania z tajemnymi siłami drzemiącymi we wszechświecie, które wykraczają daleko poza ich racjonalne rozumowanie. Uwagę przykuwają kreacje kobiece, które zawsze u Grabińskiego noszą rys femme fatale.

U podstaw metempsychozy, tajemniczej nastrojowości i aury niesamowitości obecnych w otworach Grabińskiego leży wierność filozofii Bergsona, jego ontologicznej teorii elan vital – życiodajnej siły, w myśl której istnienie to wieczny ruch, pęd. Grabiński za wielkim myślicielem utrzymywał, że tylko intuicja, instynkt nie rozum, prowadzi do poznania. Pogląd ten byłby uzasadnieniem mistycznych przeczuć i profetycznych wizji, którymi owładnięci są bohaterowie nowel. Działalność literacka Allana Edgara Poe’go, „ojca” nowelistyki kryminalnej, również położyła się cieniem na twórczości naszego pioniera fantastyki. „Polski Lovercraft” cenił także nieśmiałe próby fantazjowania czynione przez E. T. A. Hoffmana czy Jerzego Żuławskiego. Atmosferę tajemnicy, baśni i marzenia sennego rozsnuł Grabiński wokół dworców i stacji kolejowych będąc pod wpływem niemieckiego ekspresjonizmu filmowego. Zresztą związki jego prozy z filmem dostrzeżono już wcześniej, czego wyrazem jest przeniesienie kilku opowiadań na duży ekran (sfilmowane zostały m.in. „Kochanka Szamoty” i to już w 1927 roku).

Grabiński stworzył nowy genre literacki, pisał w oderwaniu od rzeczywistości, odżegnywał swoją prozę od problemów społecznych, wyłamując się z inklinacji narodowych, na tamte czasy wielce aktualnych. Jego sztuka wniosła do literatury polskiej nowy ton. Stał się protagonistą horroru kolejowego. Znalazł własną niszę w świecie grozy, i choć czerpał z tradycji nowelistyki fantastycznej, jakie pozostawił po sobie Poe, to i tak był na wskroś oryginalny.

O Przybyszewskim utarło się powiedzenie (które znalazło potwierdzenie na jego nagrobku), że był meteorem Młodej Polski. O Grabińskim powinno się mówić, że to meteor epoki późniejszej, Dwudziestolecia Międzywojennego. Przebojem dostał się na salony literackie za sprawą tomiku opowiadań "Demon ruch", wzniósł się na wyżyny popularności i niestety, równie szybko odszedł w niepamięć.

Katarzyna Malec