J.M. Coetzee to nie tylko wspaniały pisarz. Dzięki „Punktom nawigacyjnym” odkrywamy, że to jak również recenzent i kulturoznawca. Tytułowe punkty nawigacyjne, to osobiste drogowskazy autora, którymi znaczy drogę swojej twórczości literackiej, oznacza jej korzenie, inspiracje i wszelkie poglądy, które kształtowały go na przestrzeni lat.

Jak twierdzi autor: „Czytanie to proces konstruowania - na własny użytek - całości danych dostarczonych przez wydrukowany tekst, konstruowania własnej wersji utworu. W głębokim sensie wszelka lektura jest przekładem, tak jak wszelki przekład jest krytyką literacką.” Na podstawie danych zawartym w tym konkretnym zbiorze tekstów, możemy skonstruować własną wersję literackiej autobiografii autora. Książka przybliża nam Johna Michaela Coetzee’ego i dostarcza informacji, na podstawie których tworzymy jego oblicze – wybitnego znawcy literatury, krytyka i pisarza.

„Punkty nawigacyjne” to bardzo ciekawie skonstruowany zbiór esejów i wywiadów. Książka podzielona jest na kilka bloków, składających się z tekstów dotyczących danego tematu, które poprzedzone są wywiadami z autorem. Owe wywiady to tak naprawdę jedne z najciekawszych fragmentów książki. Mamy okazję przeczytać wiele wyjaśnień i rozwinięć poruszanych zagadnień od samego autora, a także zobaczyć jak różnego rodzaju poglądy czy sympatie ewoluowały w jego głowie. Niektóre teksty są pisane w odstępie kilku lat od publikacji, a zatem od ich napisania do udzielenia wywiadów na potrzeby owego zbioru, minął często dość długi czas. Zdarza się nawet, że poglądy w poszczególnych tekstach są ze sobą sprzeczne, jak w wypadku podejścia autora do południowoafrykańskiej literatury, co nie jest dla nas dziwne właśnie dzięki wyjaśnieniom udzielanym w wywiadach.

Autor porusza wiele różnych tematów, które zawarte są w często bardzo trudnych i specjalistycznie napisanych tekstach. Daje nam to jednak odczucie, że nawet w zagadnieniach takich jak kultura popularna czy lingwistyka, którymi, jak sam Coetzee twierdzi, zajmował się i zajmuje amatorsko i hobbistycznie, autor sprawia wrażenie bardzo precyzyjnego badacza, który może uchodzić za autorytet.

Odkąd przeczytałam cykl trzech powieści autobiograficznych Coetzee’ego („Chłopięce lata”, „Młodość” i Lato”),niezwykle interesuje mnie kwestia autentyczności faktów biograficznych i zabawy z fikcją literacką w wydaniu tego właśnie autora. „Punkty nawigacyjne” to książka pochodząca z wczesnego okresu twórczości Coetzee. Wywiady z redaktorem zbioru pochodzą najpóźniej z 1990 roku. Nie ma zatem nawet najmniejszej wzmianki o powieściach biograficznych autora, gdyż te jeszcze nie powstały. W wielu wypowiedziach autora można odnaleźć źródło tego nietypowego podejścia do autobiograficznych kreacji. Szczególnie ciekawych cytatów dostarcza nam wywiad poprzedzający część książki poświęconą esejowi o Tołstoju, Dostojewskim i Rousseau. Punktem wyjścia jest tu próba zmierzania się z definicją autobiografii, a także włączenia w nią fikcji literackiej i stworzenia powieści. „Pokusiłbym się o następującą definicję autobiografii: jest to rodzaj pisania siebie, który zmusza nas do respektowania faktów z naszej historii. Ale których faktów? Wszystkich? Nie. Wszystkie fakty to zbyt wiele faktów. Wybieramy fakty w takiej mierze, w jakiej odpowiadają naszym ewoluującym zamierzeniom.” Ten wybór faktów na pewno moglibyśmy odnaleźć w późniejszych autobiograficznych książkach Coetzee, w „Chłopięcych latach” czy „Młodości”, a z pewnością jest on ciekawie ujęty w „Lecie”, gdzie autor ewidentnie bawi się własną biografią.

Kolejną ciekawą częścią książki są eseje dotyczące lingwistyki i składni zdania. Wnikliwa analiza opowiadania Kafki (w polskim wydaniu znanego pod tytułem „Jama”),jak również analiza tłumaczenia dzieła holenderskiego autora, Achterberga pod tytułem „Ballada o instalatorze gazu”.

Eseje dostarczają także wartościowych informacji dotyczących literatury południowoafrykańskiej. Coetzee traktuje tę twórczość dość krytycznie. Jak twierdzi, w początkach swojej pracy jako wykładowcy tejże literatury, podchodził do niej bardzo sceptycznie, co wynika także z faktu wydawania z początku w Afryce wielu dość słabych pozycji. „Literatura południowoafrykańska jest literaturą zniewolenia, które ujawnia się nawet w jej najdoskonalszych dokonaniach przeszywanych poczuciem bezdomności i pragnieniem nieokreślonego wyzwolenia. To literatura nie w pełni ludzka, nienaturalnie zaabsorbowana władzą i jej kolejami, niezdolna odejść od elementarnych stosunków kontestacji, dominacji i podległości w stronę rozległego i złożonego świata...” W wielu aspektach jednak to ostatecznie staje się jej głównym walorem. W dużej mierze także i te zagadnienia wykorzystuje Coetzee w swoim pisarstwie i na ich analizowaniu buduje własne powieści.

Na pochwałę zasługuje także forma wydania książki przez Znak. Niezwykle cieszyło mnie zachowanie oryginalnych tekstów wierszy, poematów i fragmentów książek, cytowanych przez autora, a tłumaczenia dodawania poniżej. Taka forma pozwala prześledzić wszelkie kwestie poruszane przez Coetzee’ego, które często bez oryginalnych fragmentów, a jedynie z tekstem polskimi byłyby zupełnie niezrozumiałe, lub zagubione w tłumaczeniu.

Eseje Coetzee to często dość trudne teksty, napisane dość akademickim językiem. Nie jest to na pewno łatwa lektura, choć niewątpliwie bardzo interesująca. Czytałam ją w miarę szybko, wiele razy nie mogąc wręcz oderwać się od tekstu. Na pewno jest to lektura warta przeczytania, szczególnie dla wszystkich miłośników powieści Coetzee, gdyż w niebanalny sposób koresponduje z całą jego twórczością i dopełnia jego autobiograficzny dorobek.