Nigdy nie byłem, proszę Państwa, czytelnikiem szczególnie uspołecznionym, choć czasami, powodowany resztkami przyzwoitości, wypowiem się głośno na temat literatury. Nic dobrego z tych starań nie wychodzi, bo rozmowy o książkach zawsze zaczynają się od jednego pytania: co czytasz? Miłośnicy konkretnego gatunku nie muszą się w tym przypadku długo zastanawiać, ale ja zwyczajnie nie wiem co odpowiedzieć, bo nie potrafię sprowadzić swoich wyborów do jednego klucza. No, a właściwie nie umiałem, gdyż na chwilę przed rozpoczęciem tej recenzji doszedłem do oczywistego wniosku: wszystko jest bildungsromanem!

I choć twierdzenie to niezbyt pomoże w spowiedziach przed osobami spoza czytelniczego świata, to z pewnością przyda się przy okazji refleksji nad „Złotą Pagodą”. W jednym ze swoich najsłynniejszych tekstów Yukio Mishima, wzorem setek poprzedzających go – i dziesiątek, które przyszły po nim – pisarzy, podejmuje temat społecznych, politycznych, kulturowych i psychologicznych warunków kształtowania się jednostki. Dla czytelnika przyzwyczajonego do europejskiego i północnoamerykańskiego ujęcia tej kwestii lektura powieści japońskiego pisarza może być doświadczeniem wyjątkowo odświeżającym.

Z całą pewnością oryginalny jest stosunek azjatyckiego autora do ciała. W naszym kręgu kulturowym pisarstwo skupione wokół ludzkiej fizyczności ma tradycję ciągnącą się w nieskończoność i przybierało oblicza najróżniejsze: od subtelnej poezji, przez pełną seksualnej energii powieść gotycką oraz pulsującą neurozami współczesną prozę Irvinga czy Jerofiejewa, aż do klasycznej pornografii, której obrony podjęła się w swoim słynnym eseju Susan Sontag. Zdecydowaną większość wszystkich tych utworów łączy utożsamianie ciała z erotyką. Tymczasem w „Złotej Pagodzie” tej drugiej jest naprawdę niewiele – pojawia się i ostatecznie wywiera olbrzymi wpływ na najważniejszą decyzję głównego bohatera, ale jego stosunek do własnej fizyczności definiuje coś innego: kalectwo. Jąkanie się nie wydaje się szczególnie tragiczną dolegliwością (o czym zresztą głośno mówi inna – kulawa – postać z powieści), Mishima wykorzystuje jednak tę wadę, aby zasiać w protagoniście ziarno niepewności, które zaowocuje w końcu gorzkim nieszczęściem.

Ułomności bohaterów „Złotej Pagody” - zarówno fizyczne, jak i moralne – rażą szczególnie mocno, bo Japończyk bez przerwy zestawia je z ideą nieskończonego piękna. Tytułowa świątynia staje się materialną manifestacją doskonałości, która ciąży młodemu mnichowi i w końcu doprowadza go do obłędu. I znowu: można doszukiwać się tutaj odniesień do antycznego mitu o Narcyzie, można usłyszeć echo głosu Doriana Graya, ale ich emocje miały oczywiste podłoże osobiste. Tymczasem chorobliwa miłość do budynku zdaje się uczuciem przeciwnym, uczuciem antyosobistym – lecz równie niszczycielskim.

Bardzo szczególną cechą „Złotej Pagody” jest wyjątkowo chłodny ton, w jakim pisarz utrzymuje narrację. To przytłaczająca i wyczerpująca, przejmująca opowieść, zarówno ze względu na straty historyczne, jak i cierpienie bohaterów, w której od początku brzmi tragedia – tymczasem podana zostaje bez najdrobniejszej nawet krzty współczucia. Przed kolejnymi przykrymi wydarzeniami nie da się uciec, a pocieszenia nie tyle można znaleźć, co po prostu nie ma gdzie szukać. Nad powieścią unosi się nieodparty duch Mishimy: obsesyjnie zakochanego w ciele fanatyka kulturystyki, którego legendę wzmocniło jeszcze brutalne, popełnione publicznie samobójstwo. Zafascynowany fizycznością pisarz zadaje się karać postaci za ich ułomności z pozycji wyniosłego, nadludzko chłodnego sędziego, w którym nie pozostała nawet krztyna litości. Ta powieść to zarazem przestroga przed wyniszczającym pięknem, jak i manifest wiary w zimną estetykę.

„Złota Pagoda” to wyjątkowa szansa na spotkanie się z literaturą, jakiej w naszym kraju nie wydaje się zbyt wiele. Szansa na odwiedzenie miejsc bardzo odległych – tak fizycznie, jak i literacko – i spojrzenia na nie z wyjątkowej perspektywy. Któż mógłby pozwolić sobie na dobrowolne zrezygnowanie z takiej okazji?

Bartosz Szczyżański