Państwo pewnie już wiedzą, kto dostał tegorocznego literackiego Nobla – ja jeszcze nie, ale nikogo nie zdziwi chyba fakt, że jak co roku Margaret Atwood znajduje się na szczytach bukmacherskich list. Cykl „MaddAddam” to jedno z jej ważniejszych dokonań, a zatytułowany tak samo trzeci tom stanowi jego domknięcie.

Po „Oryksie i Derkaczu” czytelnik wiedział właściwie, jak doszło do końca świata i co było jego bezpośrednią przyczyną, a także skąd wzięli się ci, którym udało się go przetrwać. „Rok Potopu” skupiał się na krajobrazie przed tragedią – głównie na negatywnych skutkach nieukierunkowanego rozwoju technicznego i niepiętnowanych patologiach społecznych (w tym kluczowej w całej twórczości Atwood przemocy wobec kobiet), czyli pośrednich powodach apokalipsy. Co w takim razie zostało do opowiedzenia w „MaddAddamie”?

Autorka skupia się na dwóch rzeczach: tym, co jeszcze czeka ostatnich ludzi i przeszłości Zeba, jednego z najbardziej charyzmatycznych bohaterów cyklu (opartego o kliszę nieco tajemniczego twardziela, którą Atwood w finale cyklu powoli dekonstruuje). Tych pierwszych fragmentów jest nieco mniej, składają się na konwencjonalną historię, w której dochodzi do ostatecznego starcia między mitycznymi Dobrem i Złem oraz rozliczenia wszystkich rachunków. A wszystko to odbywa się pod płaszczem postapokaliptycznego survivalu – tutaj misje stalkerów i zaradność kucharza mogą decydować o być lub nie być całej miniosady, przynajmniej teoretycznie.

Historia Zeba tworzy natomiast dosyć ciekawy mariaż thrillera z biografią. Jego charakterystyczną cechą jest wyjątkowa, komiksowa niemal wyrazistość obrazu, którą Atwood uzyskuje poprzez szybkie tasowanie bardzo intensywnych i zapadających w pamięć epizodów-plansz: trudne dzieciństwo z brutalnym ojcem i kochającym bratem, praca gdzieś na granicy cywilizacji, gdzie spotkać można rozjuszonego niedźwiedzia, ucieczka przed trudną przeszłością w erotyczny półświatek, w końcu czas rozliczeń. Ekologiczne ostrzeżenia, tak częste w „Oryksie i Derkaczu”, zostały w „MaddAddamie” sprasowane do efektownego i chwytliwego wątku brudnych pieniędzy z ropy naftowej, a na pierwszym planie ponownie dominuje to, co było i w „Roku Potopu”: mieszanka seksu i przemocy.

Gdzieś w tle wielkiego hałasu związanego z Zebem toczy się jeszcze jedna mikroopowieść: jej najważniejszą bohaterką jest Toby, a głównym tematem – zmagania z poważnymi wątpliwościami, które przynosi kobiecie nadchodząca starość I nie chodzi wcale o oglądany z bliska koniec świata, z nim bohaterka się pogodziła; jej troski związane są z walką o uczucie ukochanego mężczyzny. Brzmi prosto, sentymentalnie, melodramatycznie? Tak, ale Margaret Atwood nie zwykła skazywać swych bohaterów na banał: na portret psychologiczny niegdysiejszej Bożej Ogrodniczki składa się cała masa detali (wśród nich przede wszystkim trudna przeszłość opisana w „Roku Potopu), dzięki czemu jej motywacje i lęki stają się w pełni zrozumiałe, a związek z Zebem nie kojarzy się z infantylnym romansem. To raczej próba złapania jedynej deski ratunku, kiedy zawodzi dosłownie wszystko, a dryfowania wśród szczątków upadłej cywilizacji utrudniają nie rekiny a inni ludzie. Czasami okazują się bardziej krwiożerczy (jak paintbólowcy), czasami tylko, co w kontekście relacji damsko-męskich kluczowe, młodsi i atrakcyjniejsi (tutaj przykład eksponującej swe wdzięki Lisa Płowego), ale na ich działania uważać trzeba zawsze.

„MaddAddam” to świetne dopełnienie trylogii, która jest prawdziwym majstersztykiem, jeśli chodzi o poziom sequeli – mimo że każda kolejna ze składających się na nią powieści jest inna i daje czytelnikowi zupełnie nową opowieść i, co równie ważne, jakość, to wszystkie współbrzmią we wspaniałej harmonii. Całość stanowi jedno z najważniejszych literackich ostrzeżeń ostatniego piętnastolecia: Margaret Atwood jasno pokazuje, że jeśli nie weźmiemy się ostro do roboty, to czeka nas – w najlepszym wypadku – proteza życia.

Bartosz Szczyżański