Zdjęcie, które widnieje na okładce książki Francine Prose „Klub Kameleona. Paryż 1932”, od razu przykuło moją uwagę. Jego autor, węgierski fotograf o pseudonimie Brassai (właściwie Gyula Halasz), uwiecznił na nim parę kochanek siedzących w klubie Le Monocle. Obie kobiety patrzą w jeden punkt, a każda z nich zdaje się myśleć o czymś zupełnie innym. Pierwsza z nich, ubrana w sukienkę i mocno umalowana, wygląda na rozmarzoną i kompletnie nie zwracającą uwagi na to, co się wokół niej dzieje. Jej partnerka, która ma na sobie męski garnitur, swoją postawą oraz gestem (ręka koło ramiona ukochanej) pokazuje innym, że to właśnie ona jest wybranką tej pięknej i delikatnej kobiety po lewej stronie fotografii. Na stole, poza talerzami i szklankami, leży zapalniczka. Ten przedmiot, pozornie nic nie znaczący, wnosi wiele, jeżeli dowiemy się, kim była kobieta w garniturze.

Violette Morris, ponieważ o niej mowa, w latach 30. XX wieku była kontrowersyjną osobowością. Znana we Francji jako kierowca rajdowy, która nie ukrywała swojej orientacji seksualnej, nosiła męskie ubrania, a nawet zdecydowała się na amputację piersi, aby móc bez przeszkód jeździć samochodem wyścigowym. Najbardziej znanymi i głośnymi epizodami w biografii Violette, kładące cień na jej wcześniejsze osiągnięcia, były współpraca z gestapo oraz jej przesłuchania, delikatnie określane jako brutalne (używała do nich właśnie zapalniczki). Za swoją działalność na rzecz nazistowskich Niemiec została skazana na śmierć w 1944 roku, a jej szczątki zostały pochowane w anonimowej mogile zbiorowej. Ta niezwykła kobieta, która w niewyjaśniony sposób z – pisząc współcześnie – znanej celebrytki stała się zdrajczynią Francji stała się inspiracją dla Francine Prose do napisania powieści „Klub Kameleona”, opartej na faktach z życia i działalności Violette Morris i innych znaczących w Paryżu w latach 30. XX wieku osobowości.

Bohaterów książki jest kilku. Wśród nich można wymienić m.in. Lou Villars, popularną i budzącą zgorszenie w niektórych francuskich kręgach kobietę łamiącą konwenanse i tabu, Gabora, początkującego węgierskiego fotografa i jego ukochaną Suzanne, beztroskiego amerykańskiego dziennikarza Lionela Maine'a oraz baronową Lily de Rossingnol, wpływową w kręgu artystycznym arystokratkę. Wszystkie te postaci łączy fikcyjny Klub Kameleona, gdzie każdy, bez względu na orientację, pochodzenie i poglądy, może spędzić czas i udoskonalać się w konkretnej dziedzinie artystycznej. Uporządkowane życie bohaterów burzy widmo zbliżającej się II wojny światowej, a jedna podjęta decyzja może przynieść w przyszłości trudne do przewidzenia konsekwencje...

Na okładce książki możemy przeczytać ciekawe spostrzeżenie – mianowicie to, że historia zmienia się w zależności od tego, kto ją opowiada. Francine Prose w umiejętny sposób bawi się rożnymi sposobami opowiadania jednej historii, tworząc wielogłosową powieść o życiu artystów i innych mieszkańców Paryża w trudnych przedwojennych czasach. Fikcyjna próba stworzenia biografii panny Villars ma za zadanie przedstawić zmianę w światopoglądzie jednostki, a konkretnie nagłej fascynacji nazizmem. Listy Gabora do rodziców przypominają prawdziwą korespondencję artystów do rodziny, gdzie widoczna jest kreacja samego siebie na wybitnego przedstawiciela swojego fachu. Wspomnienia Suzanne i baronowej przedstawiają świat z innej perspektywy: większy akcent kładzie się na uczucia i troskę o ukochane osoby, zwłaszcza na jednego mężczyznę, niż na politykę. Odmiennie wygląda to w notatkach i wyznaniach Lionela, Amerykanina, dla którego sytuacja w Europie jest nie o wyjaśnienia. „Klub Kameleona” w tej kwestii, czyli budowaniu różnych światów i osobowości bohaterów, stanowi majstersztyk. Ta wielogłosowość i inne perspektywy sprawiają, że czytelnik z jednej strony zaczyna interesować się chociaż jedną postacią (genialna „biografia” niejednoznacznej Lou i zapiski kobiecych postaci), a z drugiej strony dostrzega, jak bardzo różnorodny był Paryż i jego mieszkańcy w latach 30 XX wieku. Za tło historyczne i wierne oddanie faktów społecznych i obyczajowych we Francji i Niemczech należą się autorce brawa.

Innym, ważnym wątkiem poruszonym w książce Francine Prose, jest miłość i jej oblicza. Pisarka tworzy prawdziwy kalejdoskop uczuć, wobec których każdy człowiek jest bezbronny. Nie chodzi mi tylko o homoseksualizm, najbardziej akcentowany w fabule, ale również o platoniczną miłość, tę opartą wyłącznie na seksie, prawdziwą troskę o ukochanego, brak rodzicielskiego ciepła (jak w przypadku Lou) czy nawet miłość do danej ideologii i jej przywódcy oraz obsesja na punkcie jednej osoby. W tej pozycji nic nie zostaje pominięte.

„Klub Kameleona. Paryż 1932” mogę z czystym sumieniem określić jako niesamowitą i wciągającą książkę, o której trudno będzie zapomnieć. Wielowątkowość, zabawa formą i narracją oraz wyraziste postaci to tylko niektóre z zalet, jakie opisują tę powieść. Francine Prose po raz kolejny udowadnia (jak w przypadku Anny Frank), że można napisać nietuzinkową książkę o równie ciekawych osobach.  

Anna Wolak

* Tytuł recenzji to tłumaczenie oryginalnego tytułu powieści, czyli Lovers at the Chameleon Club, Paris 1932.