Odziedziczona po ekscentrycznym wuju wyjątkowa kolekcja 264 figurek z kości słoniowej, zwanych netsuke, stała się inspiracją niezwykłej podróży w poszukiwaniu straconego czasu i nieistniejącego już świata zamieszkanego przez duchy przodków. Dwa lata zajęło autorowi przestudiowanie dokumentów, zdjęć, zapisków i tropienie śladów antenatów z zamożnego żydowskiego rodu Ephrussich. Z każdym dniem pasjonujące historie przyrastały jak słoje w pniu drzewa, aż ułożyły się w nostalgiczną powieść. Powieść pełną wspomnień, staromodnego uroku i refleksji nad minionym czasem.

Netsuke są jak punkty łączące ze sobą wydarzenia w szczegółowo odmalowanym obrazie minionego świata, mającego lata świetności dawno za sobą. Opowieści jednak nabierają nieraz cech przedmiotu. Jedne i drugie mają coś wspólnego – patynę.* Ale De Waal nie skupia się tylko na historiach rodzinnych. Z jednakową pasją wprowadza czytelnika do świata sztuki, dając fascynujące miniwykłady z historii malarstwa czy rzeźby. Renoir, Pisarro, Degas to tylko kilka przykładów. Ujawnia tajemnice alkowy nie szczędząc szczegółów, nawet tych pikantnych. Nie waha się odsłonić przed czytelnikiem wstydliwych kart rodzimej historii pełnych skandali, miłosnych rozterek i rodzinnych tajemnic. Nie mniej ważna staje się w jego powieści burzliwa historia Europy, splamiona grzechem antysemityzmu. Ten wątek wielokrotnie będzie przewijał się na kartach książki.

Netsuke lubią wędrować: blisko, daleko, oddzielnie i w komplecie z innymi bibelotami, w serwantce, materacu czy po prostu w kieszeni. Razem z nimi przemierzamy Europę Wszystkie te przedmioty, cały świat przedmiotów wpisujących się w rodzinną geografię rozpościerającą się od Odessy po Petersburg, obejmującą Szwajcarię, południe Francji, Paryż, Kovesces i Londyn, wszystko to zostało dokładnie przejrzane i spisane.* Dodatkowo uzupełnione nielicznymi zachowanymi fotografiami, którym w sukurs spieszą sugestywne opisy i czytelnicza wyobraźnia.

Kruche figurki przetrwały wiele katastrof. Z małego przedmiotu De Waal wydobył cały blask, nie wolny od pęknięć i zarysowań. Czasami przedmioty schodzą ze sceny, usuwając się na dalszy plan. Im bardziej wsiąkam w sprawy pałacu, jego mieszkańców, tym mniej myślę o netsuke.* Ważniejsze stają się rozważania na temat ogólnoludzkiej kondycji, poszukiwania tożsamości, problemach asymilacji, różnych zjawiskach społecznych, przemianach obyczajowych; rozważania głęboko humanistyczne przedstawione zawsze na tle dziejowych zawirowań.

Jest to powieść niejednoznaczna gatunkowo: (…) nie wiem, czy jest to książka o mojej rodzinie, o pamięci, o mnie samym, czy o tych maleńkich japońskich przedmiotach.* Nie jest z pewnością peanem na cześć rodu Ephrussich, ale jest wszystkim po trochu: powieścią historyczną z wątkami detektywistycznymi, biografią, sensacją, swego rodzaju ogrodem pamięci z licznymi zaułkami. Czytelnik może do nich zajrzeć dzięki wnikliwości autora, który ma dar obrazowego opowiadania o przedmiotach i fotograficzną niemal pamięć. Wystarczy spojrzeć, z jakim pietyzmem rekonstruuje wnętrza domów i pałaców, zabudowę miast, skupiając się na detalach (kotary, meble, rodzaj tapety, posadzki, itp.), dokładnie wie, gdzie dany przedmiot miał swoje miejsce i kto go dotykał. Niemałe wrażenie robi opis świata widzianego z perspektywy dziecka. Niemalże słychać tupot małych stóp na zimnej posadzce i wesoły, dziecięcy szczebiot.

(…) te maleńkie figurki są czymś bardzo osobistym, bibelotem, którym można ozdobić tylko intymne wnętrze*. Są jak talizman towarzyszący ludziom w ciągłych zmaganiach z losem. Piękne i cenne przedmioty, które darzy się uczuciami, choć martwe to potrafiące ożyć w dłoniach sprawnego gawędziarza. Nierozerwalnie związane z losami kolejnych właścicieli, współistniejące we wzajemnym z nimi powiązaniu. „Zając o bursztynowych oczach” to pasjonująca lektura dla kolekcjonerów przedmiotów, ale przede wszystkim wspomnień i ulotnych wrażeń, ceniących wszystko co piękne. I fascynująca literacka podróż śladami delikatnych netsuke.

Magdalena Świtała

* Cytaty pochodzę z recenzowanej książki.