Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Fresk obrazujący historię Słowacji z okresu 1938-68 na tle przeżyć trzech przyjaciół: Słowaka Jana, słowackiego Węgra Petera i słowackiego Żyda Gabriela oraz ich miłości Marii. Nie jest to jakieś arcydzieło literatury, ale daje pojęcie o czasach wojny i komunizmu w tym kraju, czego w Polsce raczej nie znamy. Szkoda tylko, że całość wydaje się jednak tylko dość pobieżnie skreślonym „brykiem” doświadczeń ludzi z tamtych czasów i miejsc. Postacie bohaterów zaledwie naszkicowane, z żadnym nie da się utożsamić. A jakimś cudownym przypadkiem któryś z nich zawsze znajdzie się akurat tam, gdzie rozgrywają się ważne wydarzenia. Mamy zatem skrótowe obrazy wojny (i tak jeszcze najlepsze ze wszystkich),objęcia władzy przez komunę, powstawania Izraela, ohydy czeskiego stalinizmu, węgierskiego powstania z 1956, budowy muru berlińskiego w 1961 i praskiej wiosny 1968. Jest też Ameryka i dostawy dla Pentagonu. W tle wątki romansowe. Sporo seksu. Marne zakończenie, a w zasadzie jego brak. W sumie niewiele się dowiedziałem nowego, a co najgorsze – niewiele też się przejąłem losami protagonistów. O trzy nieba lepiej o tych czasach pisał Josef Skvorecky w znakomitych „Przypadkach inżyniera dusz ludzkich”, które polecam w miejsce tej czytanki. Kilka zaledwie epizodów do mnie tu mocniej przemówiło. Gdy np. w czasie wojny rodzice Gabriela - chcąc uchronić się przed słowackimi faszystami, a dokładniej katofaszystami, bo to było Katolickie Państwo Narodu Słowackiego - spytali miejscowego księdza, czy mógłby ich ochrzcić, usłyszeli: ”Naprawdę tak bardzo wam się podobają chrześcijanie, że chcecie być jednymi z nich?”. Nic dodać, nic ująć. A zarazem niezły tu portret szefa tego państewka, nota bene – bogobojnego księdza Tisy, jak najsłuszniej po wojnie powieszonego, warto wiedzieć i pamiętać. Po stronie węgierskich faszystów opowiedział się zaś brat Petera, który na urlop z wojska przyjechał nieswój, cały czas zapijając coś, co mu ciąży. I jak czytamy, o wojnie w „Bacske” (błąd redakcji: powinno być - w Baczce, bo taka jest polska nazwa tego dawnego węgierskiego regionu) i koszarach w Ujvidek (serbski Nowy Sad) „nie wspomniał ani razu” - czytamy. I w tym momencie aż się prosi o przypis, bo polski czytelnik kompletnie nie wie, o co chodzi. A chodzi o bestialskie wymordowanie przez regularne węgierskie wojsko w Nowym Sadzie i Suboticy tysięcy cywilnych Żydów i Serbów, w tym kobiet i dzieci, torturowanych w koszarach i rozstrzeliwanych a potem topionych w Dunaju (pisał o tym Tibor Ceseres we wstrząsającej książce „Zimne dni”). Jeden z najlepszych epizodów ohydy czeskiego komunizmu jest dobrze wymyślona scena wyrobu trumien dla oskarżonych w procesie Slansky’ego, b. szefa komunistycznej partii, powieszonego wraz z innymi w 1952 r. przez swych partyjnych towarzyszy. I wciąż zachodzie w głowę, jaki cudem w PRL nie powieszono wtedy za tym przykładem Gomułki i Spychalskiego. Wiarygodne jest również pokazanie, jak dobrze w komunizmie potrafili się urządzić dawni faszyści. Dosyć dobrze napisane są także epizody wymuszonej współpracy ze specsłużbami, czy raczej jej pozorowania („jego meldunki są absolutnie neutralne i nie nadają sie do wykorzystania w jakikolwiek sposób”). Spotkamy też i wątek polski, gdy zaraz po wojnie bohaterowie „dowiedzieli się o pogromach w Polsce. Pół roku po zakończeniu wojny w Krakowie znów mordowano Żydów”. Bohaterowie są zdziwieni – tak jak i my, nie tylko dziś, ale i na wieki wieków….