Cóż to za książka?! Cóż to za arcyciekawy i przedziwny twór?! Biografia jednego wielkiego rosyjskiego autora, napisana przez innego wielkiego rosyjskiego pisarza na emigracji. Ale sięgając po tę książkę, czytelnik może mieć wątpliwości, co do oferowanej formy. Zwłaszcza taki czytelnik, który zna twórczość Vladimira Nabokova. Czytelnik, któremu nie są obce jego igraszki z odbiorcą, jego pewność siebie, autorytatywne podejście do literatury i przede wszystkim świadomość wielkiej wiedzy o literaturze rosyjskiej, w przeciwieństwie do tej posiadanej przez niewyedukowanych Amerykanów. Ale wątpliwość może pojawiać się już nawet u najmniej podejrzliwego czytelnika. Biografia Nikołaja Gogola zawarta na zaledwie stu dziewięćdziesięciu stronach, wraz z posłowiem, komentarzami, indeksem i chronologią?

Znawcą Nikołaja Gogola nie jestem. Nie czytałam też żadnej innej biografii autora „Martwych dusz”. Sięgając po tę biografię, nie do końca spodziewamy się właśnie tego, co oferuje nam Nabokov. Spodziewamy się chronologicznego ułożenia „akcji”, zawarcia wszystkich istotnych wątków z życia postaci, omówienia momentów powstania całej twórczości autora. Vladimir Nabokov doskonale jest tych oczekiwań świadom. A tymczasem serwuje nam coś innego...

Muszę wyznać, że uwielbiam Nabokova. Uwielbiam jego zadufanie w sobie i pewność, że doskonale umie igrać z czytelnikiem, że doskonale wie, o czym mówi, że jego przekłady rosyjskich, francuskich czy angielskich powieści są najlepsze, a innym tłumaczom esencja tekstu ucieka przez palce. Dlatego czytanie powieści „Nikołaj Gogol” (uparcie postanawiam nazwać tę książkę powieścią, zamiast biografią) jest czystą rozkoszą, gdy autor wybiera omawiane dzieła Gogola, spośród tych, które sam lubi i uważa za wartościowe. Wczesne prace pisarza są w książce zaledwie wspomniane z tytułów, gdy tymczasem dokładne omówienia „Nosa”, „Szynela” czy „Martwych dusz” zajmują znaczną liczbę stronic. Także momenty z życia Gogola Nabokov traktuje bardzo wybiórczo i nad wyraz nie chronologicznie. Rozpoczyna od śmierci Gogola, a w ostatnim zdaniu właściwego tekstu biografii ujawnia nam datę jego urodzin.

Po przeczytaniu książki zastanawiałam się, czy jakiś czytelnik mógłby mieć żal do Nabokova o tego typu grę. Myślę niestety, że tak, jako że książka wydawana jest pod sztandarem biografii rosyjskiego autora. Nabokov uważał jednak, że inne biografie Gogola są dostępne i można je przeczytać. Chronologia życia autora „Nosa” może zostać zawarta na kilku stronach (co na życzenie swojego wydawcy ostatecznie zrobił). Z twórczością Gogola może zetknąć się każdy, przy wielu różnych okazjach. Przy okazji czytania książki Nabokova powinno się już jednak stanowczo taką wiedzę posiadać. Nie jest bowiem celem Nabokova przybliżenie biografii czy dzieł twórcy „Rewizora”, a opowiedzenie o rosyjskich świetnych utworach, które są bliskie sercu autora „Lolity”, i które, mimo braku jawnego przyznania się Nabokova, stanowiły dla niego niejako wzór i inspirację.

Monika Samitowska-Adamczyk