Nie trzeba być znawcą dziejów literatury, aby zauważyć, że wybitna proza bardzo często oplata się wokół przełomowych wydarzeń historycznych. Niektóre znamy z bezpośrednich relacji, niektóre tylko jako złożone z wyobrażeń wariacje. Dla Chin, podobnie zresztą jak dla połowy świata, druga połowa XX wieku okazała się prawdziwie rewolucyjna, dlatego też, zgodnie z powyższym twierdzeniem, do dziś rezonuje w literaturze – czasami przepuszczona przez filtry fantastyki naukowej, jak w świetnym cyklu „Wspomnienia o przeszłości Ziemi” Cixina Liu, czasami zaś spleciona z melodramatem, jak w „Nie mówcie, że nie mamy niczego” Madeleine Thien.

Zdaję sobie sprawę, moi drodzy Państwo, że „melodramat” nie jest gatunkiem, który u każdego budzi pozytywne skojarzenia. Nic zresztą dziwnego, bo jego kanoniczna forma zakłada sentymentalizm, a ten, nieodpowiednio oprawiony, może rozsadzić każdą narrację. Melodramat jednak to także wielkie emocje z romantyczną miłością na czele splecione z fabułą opartą o tragedię – a to połączenie w odpowiednich rękach stanowi idealne narzędzie do wzruszania czytelników.

W „Nie mówcie, że nie mamy niczego” Thien skupia się na opisaniu losów pewnej rodziny na tle chińskiej rewolucji kulturalnej z lat 1966-76 i protestów na placu Tianmen. To najściślejszy rdzeń opowieści, wokół którego kanadyjska pisarka tworzy, używając najróżniejszych literackich technik. Bodaj najważniejszą jest zamknięcie tego trzonu wewnątrz szkatułki otwieranej po kilkudziesięciu latach przez dzieci niegdysiejszych bohaterów – od samego początku wiadomo, jaki będzie wynik wszystkich opisanych zawirowań, a powieść skupia się wokół prób zrozumienia przeszłości; używając języka typowego dla tekstu można stwierdzić, że Thien postanowiła przeprowadzić klasyczny matematyczny dowód: ostateczne twierdzenie stanowi otwarcie, a esencją jest proces dochodzenia do niego.

A proces ten bez wątpienia warto obserwować, bo w powieści mieszają się dziesiątki motywów i wątków: od wielkiej muzyki, która stanowi formę ucieczki i zakazanego owocu dla wszystkich niemal bohaterów – bo tutaj każdy na czymś gra – przez potężne zawirowania polityczne dobitnie ilustrujące słuszność ludowych porzekadeł o tym, że łaska pańska na pstrym koniu jeździ, aż do pojawiających się niespodziewanie miłości i zdrad. Wszystko to jednak ubrane jest w szeroki ideowy kontekst. „Nie mówcie, że nie mamy niczego” to literacki wyraz filozoficznego przekonania nie tylko o istnieniu sił historycznych, ale także o ich nieodwołalności i niemożności ich odparcia; w życia kilku zupełnie zwykłych ludzi wkraczają nagle moce, które z dnia na dzień zmieniają wszelkie układy odniesienia: tych i tych suit już nie można grać, ta i ten okazują się zdrajcami rewolucji, mimo że z całej siły starali się trzymać od niej z daleka – może w tym tkwił ich błąd?, a tego za nic już nie wolno kochać, bo gotów poświęcić wszystko dla kariery i pociągnąć najbliższych do upadku. Tematy te od lat (czytać: stuleci) stanowią rusztowania zaangażowanych powieści i można głośno powiedzieć, że Thien niczego nowego nie odkrywa, ale godnie kontynuuje wyjątkowo chlubną tradycję klasycznej prozy społeczno-historycznej.

Ciekawym doświadczeniem z całą pewnością jest obcowanie z językiem „Nie mówcie, że nie mamy niczego”, choć, muszę przyznać, mój osąd jest w tej sprawie mocno skrzywiony z jednego prostego powodu – uwielbiam czytać o muzyce. A w powieści fragmentów poświęconych tej dziedzinie sztuki jest całe mnóstwo (liczba porównywalna do tej z wydanego niedawno „Zgiełku czasu”, a przecież powieść Barnesa była całkowicie poświęcona Szostakowiczowi). Co ciekawe nie wszystkie pełnią tylko i wyłącznie rolę afektywną; obcowanie z muzyką często staje się dla Thien wyjściem do snucia rozbudowanych refleksji skupionych wokół czasu i cykliczności, które stanowią bardzo ważny temat całej powieści. Innym nietypowym elementem języka „Nie mówcie, że nie mamy niczego”, szczególnie dla polskiego (czy nawet europejskiego) czytelnika, jest częste odwoływanie się do semantyki chińskiego pisma. Thien udaje się złapać wyjątkową perspektywę: część bohaterów używa go na co dzień, niektórzy natomiast stykają się z nim sporadycznie, dzięki czemu ich myśli wokół znaczenia i splatania znaków znacząco się od siebie różnią. Ostatnią rzeczą, bez której języka powieści by nie było, jest melancholia przebijająca z każdego niemal zdania – podczas lektury można odnieść wrażenie, że wszystkich bohaterów dręczy ćmiący, delikatny ból po utracie czegoś, czego nie sposób określić, tęsknota niemożliwa do zaspokojenia; Thien co jakiś czas używa kąśliwego poczucia Wielkiej Matki Nóż, aby rozładować skrzepy owej melancholii, ale jej szarej obecności nie sposób nie zauważyć.

„Nie mówcie, że nie mamy niczego” to rewelacyjna powieść, której miłośnicy zaangażowanej i poważnej literatury nie mogą przeoczyć. Madeleine Thien udowadnia, że miażdżące żarna historii wciąż opisywać można w sposób świeży i ciekawy, a przy tym poruszający – jej tekst to udany powrót do fundamentów literatury.

Bartosz Szczyżański