DO GWIAZD PODZIEMNYCH SIĘ DOKOPAĆ

Wstyd się przyznać, ale „Rudowłosa” to pierwsze moje doświadczenie z prozą Orhana Pamuka. Najwidoczniej los sprawił, że z twórczością tureckiego noblisty przyjdzie mi zaznajamiać się w porządku odwrotnie chronologicznym. „Rudowłosa” to typowy przykład literatury inicjacyjnej, jak widać może być również inicjacją dla czytelnika.

Akcja powieści rozpoczyna się w 1986 roku, kiedy to szesnastoletni chłopiec o imieniu Cem, pochodzący z rozbitej rodziny, postanawia zarobić trochę pieniędzy, by opłacić kursy przygotowawcze do egzaminów wstępnych na wyższą uczelnię. Znajduje zatrudnienie jako pomocnik studniarza, mistrza Mahmuta przy kopaniu studni w wiosce o nazwie Öngören, położonej nieopodal Stambułu. Praca okazuje się wyjątkowo ciężka, ale z biegiem czasu stosunki łączące Cema i Mahmuta stają się czymś więcej niż tylko relacją mistrz-uczeń, zbliżając się do więzi łączącej ojca i syna. Spędzają razem niemal cały czas, również po pracy, chodząc po Öngörenie (tam Cem poznaje tytułową Rudowłosą, w której szaleńczo się zakochuje) . Pamuk rozpoczyna swoją najnowszą powieść cytatami z „Narodzin tragedii” Fryderyka Nietzschego, „Księgi królewskiej” Ferdousiego („Szahname”) i „Króla Edypa” Sofoklesa Bohaterowie lubią bowiem opowiadać sobie różne historie i to właśnie te należą do najczęściej przez nich przytaczanych. Wydaje się, że nie są świadomi faktu, że legendy te dotyczą ich bezpośrednio, a wszystko dąży do wypełnienia się przepowiedni i – przez to – do katastrofy. Cem jeszcze nie zdaje sobie sprawy z tego, że owo lato 1986 roku, ten miesiąc spędzony przy pracy w sposób znaczący zaważy na całym jego późniejszym życiu.

Powieść Pamuka jest dziełem udanym, lecz jednak miejscami bardzo nierównym, gdyż z powodu częstotliwości pojawiania się nawiązań do mitu o Edypie staje się do bólu przewidywalna. Jej zakończenie jest tyle razy projektowane przez poszczególne zdarzenia, refleksje bohatera, że trudno się oprzeć wrażeniu, że narrator nie traktuje czytelnika zbyt poważnie, pod koniec mówiąc już wprost: „Wydarzenia z dawnych baśni i legend w końcu spotykają bowiem nas w życiu. A im więcej ich czytamy i im bardziej w nie wierzymy, tym częściej nam się przytrafiają. Zresztą opowieść nazywamy legendą wtedy, kiedy to, co jest w niej opisane, może się naprawdę wydarzyć”. O ileż bardziej zaskakujący byłby jej finał, gdyby odniesienie do greckiej mitologii pojawiało się rzadziej.

Moim zdaniem „Rudowłosa” jest powieścią, która broni się na poziomie klimatu, emocji odtworzonych przez autora niż na poziomie samej fabuły. Z dużą doza realizmu oddaje Pamuk atmosferę panującą w Turcji drugiej połowy lat osiemdziesiątych. Zaledwie sześć lat po słynnym puczu wojskowym ciągle jest to kraj niespokojny, w którym publiczne wyrażanie poglądy nieprzychylnych wobec władzy może skończyć się aresztowaniem. Ciekawym aspektem jest też ukazanie Turcji, jako miejsca wahającego się, jak na szali, między okcydentalizmem a orientalizmem. Wydaje się, że pod tym względem niewiele się nad Bosforem zmieniło, patrząc z jednej strony na autorytarne rządy Erdoǧana, z drugiej zaś – na zwolenników dalszej integracji z Unią Europejską. Na kartach powieści Orhana Pamuka widać też rozwój Stambułu, w 1986 było to miasto liczące 5 milionów mieszkańców – dziś jest ich 15 milionów, wioska Öngören, w której Cem pomagał mistrzowi Mahmutowi przy kopaniu studni dziś jest częścią Stambułu i łakomym kąskiem dla deweloperów.

„Rudowłosa” to powieść będąca zlepkiem legend i jako taka, sama staje się legendą. Nade wszystko jest jednak powieścią drogi, drogi głównego bohatera, który musi wykopać studnię, „by dokopać się do gwiazd”. Droga ta jest warta tego, by nią, wspólnie z Orhanem Pamukiem, podążać.

DO GWIAZD PODZIEMNYCH SIĘ DOKOPAĆ

Wstyd się przyznać, ale „Rudowłosa” to pierwsze moje doświadczenie z prozą Orhana Pamuka. Najwidoczniej los sprawił, że z twórczością tureckiego noblisty przyjdzie mi zaznajamiać się w porządku odwrotnie chronologicznym. „Rudowłosa” to typowy przykład literatury inicjacyjnej, jak widać może być również inicjacją dla czytelnika.

Akcja...