Wszyscy lubimy wyraźnych i charakterystycznych bohaterów - charyzmatycznych, odważnych, pewnych siebie - postaci, których osobowość niejednokrotnie stanowi największy plus czytanych książek. Trzymają nas przy sobie i za sprawą jakiegoś dziwnego magnetyzmu przyciągają, nie pozwalają iść spać bez przeczytania choćby jednego rozdziału więcej. I pan Dukaj w tworzeniu takich postaci niejako się specjalizuje - Hieronim Berbelek, którego przemiana czyni z niego postać wyjątkową, Benedykt Gierosławski - pełen słabości, wątpliwości i dziwnych idei, które początkowo wywołują uśmiech, a po tysiącu stron Lodu są już oczywistością, do której się przywiązujemy. Zuzanna Klein, zestaw postaci z Kraju Niewiernych - tak - jesteśmy przyzwyczajeni do mocnych i wyraźnych postaci u Dukaja - Xavras Wyżryn w tę falę wpisuje się jak najbardziej, kto wie - być może prześcigając niejednego z wymienionych bohaterów.

Zaczyna się od naszkicowania realiów książki. W dużym skrócie - Polska znajduje się w Strefie Wojny, rosyjskie czołgi patrolują miasta, ludność cywilna szuka przetrwania w obozach dla uchodźców, dzieci żebrzą o jakiekolwiek jedzenie, a po lasach ukrywają się i zbrojne akcje - mniejsze i większe - planują partyzanci. A wśród partyzantów, ten najważniejszy - o którym krążą legendy, w którym część z nich widzi mesjasza. Tak, chodzi oczywiście o Xavrasa Wyżryna.
Całą tę rzeczywistość poznajemy za sprawą amerykańskiego dziennikarza, mającego wyłączność filmowanie najsłynniejszego bojownika o wolność na całym świecie. Pierwsze rozdziały prowadzą nas wraz z panem Smithem (bo tak ów dziennikarz się nazywa) przez przeorane wojną zgliszcza Rzeczypospolitej. Widzimy wojnę od środka. Bez strzałów, wybuchów i bitew - widzimy zniszczone miasta, głodne dzieci, ludzi kurczowo trzymających się jakiejkolwiek nadziei - Xavrasa.
I Xavras rośnie w naszych oczach, jeszcze zanim go spotkamy - jeszcze przed tym przyciąga nas do niego jego charyzma, jego mityczność. Gdy go już spotykamy, kolejne posunięcia czynią z niego naszego bohatera, którego czyny w pełni rozumiemy, których patos, jako bądź co bądź Polacy, odczuwamy. Xavras imponuje pewnością, precyzją, odwagą i śmiałością, pewną zuchwałością, przejawianą tak wobec wrogów jak i głównego bohatera. Wolny, swobodny, walczący o naszą sprawę! Nic tylko krzyczeć: XAVRAS! Nic tylko iść za nim w las! Nic tylko ginąć u jego boku!
Utożsamiamy się z samym bohaterem, tak samo jak z jego poglądami, i gdy mamy już ochotę ogłosić go świętym, albo przynajmniej błogosławionym, ten zamyka w szkole rosyjskie dzieci i wrzuca do środka granaty. Dalej pojawia się scena tortur, szokująca, ciężka, wręcz przerażająca... Stoimy więc z rozdziawionymi ustami i zastanawiamy się - komu kibicujemy, za kogo trzymamy kciuki? Kto zachwyca nas swą postawą?

Dość często zdarza nam się spotykać z czarnymi charakterami, postaciami nie do końca przejrzystymi moralnie, które niejednokrotnie stają się bohaterami kultowymi. Zdarza się nawet, że zyskują większą popularność niż bohaterowie, którzy ich zwalczają. Jest w nich coś magnetycznego, coś, co nas do nich przyciąga.
Nieczęsto jednak trafiamy na sceny, które każą nam poddać w wątpliwość naszą do nich sympatię. Niby są źli, niby o złych rzeczach mówią, niby złe rzeczy robią... ale nigdy nie przekraczają pewnej linii, pewnej granicy, pozwalającej nam utrzymać do nich sympatię - i tak Joker podkłada bomby w promach i wymachuje nam przed oczami nożem, ale nikogo na naszych oczach nie zarzyna. Malfoy jest śmierciożercą, ale Crucio z powodzeniem w nikogo nie miota. A Xavras? Cóż. Z Xavrasem jest inaczej. Dostaniemy sporo scen, w których nasze poparcie dla niego zostanie poddane prawdziwej próbie.
Jest z nim inaczej, także dlatego, że to przecież przecież główny protagonista! Postać pozytywna, z którą mamy się utożsamiać, której mamy kibicować... I to, że główny bohater zabija jakichś złoczyńców po drodze wcale nas nie zaskakuje, i nie przeszkadza nam w niczym. Ale przecież nigdy nie jest to ukazane z organiczną precyzją - a taka tutaj się pojawia, tortury i inne czyny nie do końca moralne, idą krok w krok za Wyżrynem.

Pada więc pytanie. Pytanie o moralność. O to czy cel uświęca środki. Czy wywalczenie wolności dla narodu jest warte pozbawiania życia to mniej, to bardziej niewinnych ludzi? Czy to wojna, czy już terroryzm? Czy jest moralnie uzasadniony? Czy coś może usprawiedliwiać Xavrasa? Oczywiście - odpowiedzi nie ma. Sami musimy na to spojrzeć, objąć zrozumieniem, bądź też niezrozumieniem, usprawiedliwić, albo nie usprawiedliwiać.
A przecież i nasza rzeczywistość pełna jest terroru i terroryzmu, Strefa Wojny obejmująca Polskę, do złudzenia przypomina realia, które jeszcze do niedawna mogliśmy dostrzec na Bałkanach. A dziś widzimy w Syrii.

Xavrasa napisano w 1996 roku - wtedy gdy oblicze terroryzmu kojarzono bardziej z ruchami narodowymi - IRA, Baskowie i tak dalej - jak na nich patrzymy? Czy jesteśmy w stanie w części choćby zrozumieć irlandzkich radykałów? Xavras może w tym nie pomaga, ale przygląda się analogicznej sytuacji, każe na nowo przemyśleć pewne rzeczy. Kolejne pytanie - a co z nowym obliczem terroryzmu? Tym które znienacka eksplodowało, po zamachach z 11 września? Czy to ten sam terroryzm? Czy patrzeć na niego można tak samo jak na jego starsze odmiany?

Xavras, mimo wszystkich zmian na świecie, pozostaje szalenie, boleśnie wręcz aktualny - zimna kalkulacja, liczenie zysków i strat stojące ponad moralnością i sumieniem - czy nadal może zostać w choćby małym stopniu zrozumiane i usprawiedliwione?



Opowieść o Xavrasie stanowi większą część książki, znajdują się tutaj jednak także "Inne fikcje narodowe". Są to trzy opowiadania - "Sprawa Rudryka Z.", "Przyjaciel Prawdy. Dialog Idei" i "Gotyk". Są krótkie i nie wnoszą zbyt wiele - ot rozważania nad (kolejno) sprawiedliwością, antysemityzmem i samym Narodem Wybranym, i o wprawianiu w ruch trybów historii, za pomocą metod, znów nie do końca moralnych. Najlepsze zdecydowanie okazuje się środkowe opowiadanie, mimo to "Inne Fikcje" stanowią zaledwie mały i ledwie zauważalny dodatek do Xavrasa. Są zbyt krótkie, aby cokolwiek mogło z nich wypłynąć.
Tak więc, podczas czytania skupmy się na Wyżrynie, który nie zawodzi ani trochę. Jest fantastyczny, zmuszający do myślenia, fascynujący!
Polecam!

Wszyscy lubimy wyraźnych i charakterystycznych bohaterów - charyzmatycznych, odważnych, pewnych siebie - postaci, których osobowość niejednokrotnie stanowi największy plus czytanych książek. Trzymają nas przy sobie i za sprawą jakiegoś dziwnego magnetyzmu przyciągają, nie pozwalają iść spać bez przeczytania choćby jednego rozdziału więcej. I pan Dukaj w tworzeniu takich...