Nie jestem jakimś wybitnym znawcą prozy Zajdla, przeczytałem ledwie dwie powieści i opowiadanie, mam jednak z jego twórczością pewien problem. Stawiane przezeń pytania i problemy - często natury społecznej, socjologicznej - są nie dość, że porywające i zmuszające do głębszej refleksji, ale do tego bardzo dobrze opisane.

Z drugiej jednak strony zarówno Paradyzja, jak i Limes Inferior dramatycznie kuleją pod względem rozwiązań fabularnych. Opowiadane przez Zajdla historie - z punktu widzenia bohaterów, wydarzeń - są w zasadzie pretekstowe; mogłoby ich równie dobrze nie być w książce. Dla przykładu - Rihan z Paradyzji jest postacią całkowicie bezbarwną, podobnie jak wszyscy wkoło niego (może poza paradyzjańską dziennikarką). Nie wiemy nic o jego pragnieniach, celach, namiętnościach... dowiadujemy się, że jest półkrwi hindusem - ale czy coś z tego wynika?

Nie tylko brak pełnokrwistych, wyrazistych postaci razi u Zajdla. Zarówno Paradyzja, jak i Limes Inferior kończą się nagle, brutalnie i bez polotu. Puenty obu powieści są bardzo wyświechtane (UFO w jednej, spisek w drugiej), a ich miałkość ostro kontrastuje ze świetnymi pomysłami, na bazie których powstały. Czytając Zajdla miałem poczucie, jakby autor nie miał pomysłu jak zakończyć swoje utwory i szedł po najmniejszej linii oporu, używają pomysłu oklepanego lub pogrywając sobie "deus ex machina".

Wreszcie po trzecie, co szczególnie widać w Paradyzji, Zajdel ucieka przed problemami, które sam czytelnikowi podrzuca. Brakuje tego, co można znaleźć u Lema - żelaznej konsekwencji w dążeniu do znalezienia pełnej odpowiedzi na postawione pytania.

Spójrzmy na Paradyzję - kluczowy temat książki, to pytanie o istotę wolności. Czy jest ona wartością uniwersalną i rozumianą tak samo w każdych warunkach, w każdym miejscu wszechświata? Pytanie to jest nawet sformułowane dość bezpośrednio - Rinah, mówiąc o wolności, definiuje ją "jako świadomość ograniczeń, którym człowiek podlega", a człowiek staje się wolny "gdy nic i nikt nie krępuje jego działań w granicach wyznaczonych przez obiektywne konieczności"; paradyzyjczyk zaś "uzyskuje wolność przez uświadomienie sobie braku możliwości innych, niż ta, której realizacją jest jego świat...", pyta "Cóż to są te obiektywne konieczności? W naszym pojęciu wolność osiąga się przez uświadomienie, że wszystko co nas ogranicza, jest konieczne(...). Wolność to świadomość braku alternatywy(...), to wiara w optymalizację".

Zderzenie tych dwóch definicji wolności jest w Paradyzji tak fascynujące, gdyż - początkowo - dochodzi tu do paradoksu: choć obie z nich są ze sobą sprzeczne, to jednocześnie obie są prawdziwe. Widzimy to doskonale rozumiejąc ograniczenia wynikające z praw wszechświata, jakim podlegają mieszkańcy sztucznej planety.

Zajdel jednak nie stara się zgłębić konsekwencji istnienia takiego paradoksu - Paradyzja okazuje się jedynie wielkim oszustwem; genialnym szwindlem mającym zapewnić posłuszeństwo milionów niewolników grupie kilku władców... Wszystkie rozterki zostają rozwiane, a światem znów rządzi prosty, bipolarny podział na Dobro i Zło.

Wygląda na to, że Zajdla musiał cechować słomiany zapał. Miał genialne pomysły, jednak nie starczało mu cierpliwości na wyciśnięcie z nich wszystkiego co się da; ba! nawet na urealnienie, umocnienie tych pomysłów! Patrząc na przedstawioną genezę Paradyzji widać, że taki bunt, jak ten Cortazara - twórcy szwindlu - nie miałby szans na sukces! Gdyby Tartar (planeta, wokół której orbituje Paradyzja) był tak niezmiernie ważnym źródłem zasobów naturalnych, Ziemianie wraz z pierwszym transportem statków handlowych posłaliby w przestrzeń kolejną grupę kolonistów wraz z potężną flotą wojenną - i skończyłaby się rebelia Cortazara...

Tak czy siak - Zajdla polecać trzeba. Rzadko się już trafiają książki s-f, w których za zasłoną kosmicznych krążowników i dział laserowych kryje się jakaś głębsza myśl...

Nie jestem jakimś wybitnym znawcą prozy Zajdla, przeczytałem ledwie dwie powieści i opowiadanie, mam jednak z jego twórczością pewien problem. Stawiane przezeń pytania i problemy - często natury społecznej, socjologicznej - są nie dość, że porywające i zmuszające do głębszej refleksji, ale do tego bardzo dobrze opisane.



Z drugiej jednak strony zarówno Paradyzja, jak i...