Spotkałam się już z kilkoma książkami Nabokova, dlatego kiedy sięgałam po "Nikołaja Gogola" wydawało mi się, że biografia innego wielkiego rosyjskiego pisarza mocno wybije się z jego schematu pisania. Cóż, myliłam się...
Oczywiście książka ta nie mogła być próbą przedstawienia sylwetki czy twórczości Gogola. Ciężko mi właściwie określić ten dziwaczny esej, który zapiera się rękami i nogami przed zaszufladkowaniem, ale gdybym musiała, określiłabym go osobistą opinią Nabokova na temat Gogola.
Nabokov nie jest zainteresowany przedstawieniem życiorysu Gogola (ostatecznie to robi, pod koniec książki, ale w formie demonstrującej jego niezadowolenie z tego faktu). Nie przekonuje nikogo, że (parafrazując Gombrowicza) "Gogol wielkim pisarzem był". właściwie to nie szczędzi mu krytyki. Obrywa mu się na wielu frontach - o wczesnej twórczości czytamy "Gogol stał na krawędzi bardzo niebezpiecznej przepaści. Prawie został autorem ukraińskich opowieści folklorystycznych i barwnych historii romantycznych. Musimy dziękować losowi (i pragnieniu autora, żeby zdobyć światową sławę) za to, że nie zwrócił się do ukraińskiego dialektu jako środka wyrazu, w takim bowiem wypadku byłby stracony. Kiedy potrzebuję prawdziwego koszmaru, wyobrażam sobie Gogola piszącego w gwarze małoruskiej jeden za drugim kolejne tomy utworów w duchu Dikańki i Mirgorodu(...)"
Cytat ten świetnie oddaje ducha tej ksiązki - Nabokov wie, że opisać twórczość doskonałego pisarza potrafi każdy, mało kto jednak potrafi się zdobyć na krytykę dzieł takiej znakomitości ze świata literatury. Oczywiście eseista omówił tylko te dzieła, które go najbardziej interesują - trzy bardzo różnorodne pozycje: Rewizora, Martwe Dusze i Szynel.
Bardzo dużo energii Nabokov wkłada w przekonanie widza, że dzieła Gogola tak naprawde nie są ani polityczne ani społeczne. Oburza się na myśl, że czytelnicy widzą tutaj krytykę korupcji (w Rewizorze), stosunków społecznych między arystokracją a chłopami (Martwe Dusze) czy upadkiem moralności biurokratycznego społeczeństwa (Szynel). Jest to typowe odwracanie kota ogonem - to co czytelnicy uznali za wydobywanie drugiego dna, Nabokov uważa za bezsens, a nawet obelgę dla geniuszu Gogola.
Oczywiście nie zamierza też w żadnym wypadku ocieplać wizerunku pisarza, a jego stosunek do Gogola, jako człowieka jest dość chłodny: "Gogol był dziwnym stworzenie, ale geniusz zawsze jest dziwny; to tylko wasz zdrowy drugorzędny pisarzyna daje się wdzięcznemu czytelnikowi starym mądrym przyjacielem, miło rozwijającym jego własne wyobrażenie o życiu". Prześmiewczo cytuje jego listy, dodając niewybredne komentarze, z umiłowaniem wytyka mu powtórzenia w książkach, wypiera się, jakoby się Gogolem inspirował, ironicznie pisze też o jego stosunku do znajomych. A mimo tych wszystkich "dokuczliwych" zabiegów, widać podziw dla samej twórczości Gogola. Omawiając dzieła skupia się na szczegółach, wyrażających ich wielowymiarowość. Chwali za niebanalność i autentyczność, docenia piękny język i indywidualność (do której, w jego mniemaniu dążą nawet detale).
Na pewno jest to pozycja, z którą warto się zapoznać. Jest napisana w taki sposób, że zrozumie ją każdy, nawet ten, kto nie miał zbyt wielu styczności ani z Nabokovem, ani z Gogolem. Jest też bardzo ciekawa jak na biografię, nie ma formy rozbudowanego referatu. Dla mnie dużym smaczkiem było pojawienie się kilku (za to starannie wyselekcjonowanych) listów. Za największy plus oczywiście uznaję walory stylistyczno-językowe i przewrotne igraszki z czytelnikiem (jak choćby zupełne odwrócenie życiorysu Gogola, który umiera na pierwszej stronie, odradza się zaś na ostatniej). Dodatkowo posłowie Leszka Engelkina, które znalazło się w wydaniu MUZY SA dopełnia obrazu książki i wskazuje na pewne szczegóły, które czytelnik mógł przeoczyć.

Spotkałam się już z kilkoma książkami Nabokova, dlatego kiedy sięgałam po "Nikołaja Gogola" wydawało mi się, że biografia innego wielkiego rosyjskiego pisarza mocno wybije się z jego schematu pisania. Cóż, myliłam się...
Oczywiście książka ta nie mogła być próbą przedstawienia sylwetki czy twórczości Gogola. Ciężko mi właściwie określić ten dziwaczny esej, który zapiera...