Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Ciężko rozpisywać się o „Panu Tadeuszu”, nie sądzę, żebym była w stanie dodać coś istotnego do tego, co już o nim napisano (choć mam nadzieję, że ktoś kiedyś wspomniał o tym, jak drewnianą postacią był Tadeusz, który najwyraźniej nie uniósł patriotycznego ciężaru, który zrzucił na jego barki Mickiewicz. Tak się kończy projektowanie własnych porażek, pragnień i fantazji na młode pokolenie – zombiakiem w stuporze). Wracając do wątku, mogę jedynie dołączyć do chóru zachwytów tych, którzy uwielbiają „Pana…”. Oczywiście jest to produkt swoich czasów i trudno od Mickiewicza, który pisał poemat jakieś 200 lat temu wymagać przenikliwej analizy np. stosunków klasowych w kresowym społeczeństwie. Analizy takiej mogę jednak wymagać od wydawnictwa Ossolineum, które wypuściło w roku 2019 kolejny dodruk, i to w ramach tak wzniosłej instytucji, jaką jest Biblioteka Narodowa. Jeśli ktoś nie wie, to służę informacją, że BN dysponuje Radą Naukową i Redaktorem (nazwiska są wymienione w książce, niektóre wyłaniają się tu i ówdzie w ramach dziedziny, którą myślę, że mogę nazwać eseistyką literacką), zaś każdy utwór wydany pod szyldem BN uzupełnia kilkudziesięciostronicowy dodatek - sążnisty tekst stanowiący naukowe wprowadzenie i opracowanie. Uwaga na marginesie: lepiej nie zaczynać czytania od wprowadzenia i opracowania, bo można ukatrupić w sobie chęć do lektury samego utworu.

O ten właśnie sążnisty tekst mi chodzi. Został napisany w latach 20. ubiegłego wieku i niepięknie się zestarzał. Brnęłam przez jego męczącą frazę kończąc z przekonaniem, że satysfakcję z takiej lektury mogą czerpać jedynie filolodzy masochiści. Co więcej, pana Pigonia (autora sążnistego tekstu) dotknął jakiś problem natury psychologicznej, odreagowany w mizoginicznej tyradzie, która z rzetelną analizą literacką ma tyle wspólnego co miłosierdzie i przyzwoitość z polskim biskupem. Co za głupoty powypisywał o Telimenie! Żadna inna postać nie wywołała w nim takich emocji i takiej napastliwości, jak właśnie ona. Telimena uderzyła w czułe fundamenty jego męskiej konstrukcji, co brzmi dosyć śmiesznie, biorąc pod uwagę, że mowa o dorosłym mężczyźnie, który dumnie pozuje na przedwojennych fotografiach w tych wszystkich beretach, sobolach i łańcuchach (wykładowca uniwersytecki). Uderzenie okazało się na tyle silne, że nie zważając kompletnie na to, jak Telimenę przedstawiał sam Mickiewicz, analityk Pigoń wytworzył w sobie w głowie jej alternatywny obraz. I tak rozmowa Telimeny z Sędzią w świątyni dumania to „mistrzowski fechtunek poczciwej i naiwnej z pozoru, ale przecież wcale chytrej prostoduszności, z obrotną jak łasica, zawsze czujną i zaczepliwą kobiecą przebiegłością.” Chytrość, zaczepność, łasica! – stałe wyposażenie pań, które ośmielą się zająć swoimi interesami i stosować przy tym obwarowane dla mężczyzn metody. Uroczy jest też opis Telimeny w dziale „Osoby poematu”; żeby pokazać o co chodzi, musiałabym go jednak przepisać tutaj w całości.

A przecież Mickiewicz nie był aż tak okrutny wobec Telimeny, owszem naigrywał się z niej, ale robił to wobec wszystkich postaci, w końcu „Pan Tadeusz” jest po części komedią i satyrą. Nie ma tam tak radykalnych twierdzeń o jej charakterze i motywach postępowania, jakie wybulgotał z siebie Pigoń, nie ma tej złośliwości własnymi kompleksami i lękami podszytej. Co więcej, Mickiewicz, który, jak twierdziła Maria Janion, drogę do emancypacji kobiet upatrywał w ich patriotycznym poświęceniu (!?), był w stanie ze zrozumieniem i empatią spojrzeć na położenie Telimeny, starzejącej się, żywiołowej kobiety, która z patriotycznym poświęceniem nie miała przecież wiele wspólnego, rozpaczliwie próbującej urządzić się w realiach prowincji gdzieś na peryferiach carskiej Rosji, sposobami, które najwyraźniej uchodziły mężczyznom, ale kobietom już nie, i to nawet za czasów Pigonia. Oczywiście, kolaps psychiczny Stanisława Pigonia jest o wiele ciekawszy niż jego ziewajki z tytułami w stylu „Rozrost wątku dawności” czy „Uroki kształtu poetyckiego” i można to sobie poczytać, żeby się pośmiać i powkurzać, przerazić zresztą też.

Czy naprawdę Polska nie posiada mickiewiczologów, którzy byliby w stanie sporządzić opracowanie uwzględniające współczesne doświadczenie czytelnicze i nadawało się do przeczytania przez więcej osób niż kilkoro męczenników?

Proszę więc, ogarnij się Ossolineum, zresztą nie tylko z Pigoniem, ale także z czymś tak banalnym jak jakość produktu, jakim w gospodarce kapitalistycznej, pomimo protestów, nadal jest książka. Pierwszych kilkanaście stron samego poematu (chodzi o wydanie XIV z 2019 r.) nie zostało pokryte drukiem i tej irytującej bieli nie raczył nikt ani wydawnictwie, ani w drukarni zauważyć. Musiałam sobie na tej bieliźnie przepisać tekst i pożyczyć wcześniejsze wydanie z biblioteki, żeby doczytać przypisy z komentarzem do tekstu. I nie było to wygodne. I czas mi zabrało.

System „Lubimy czytać” operuje niezbyt mądrym system gwiazdkowym, ale ludzie to lubią (w tym ja), bo zaspokaja psychologiczną potrzebę porządkowania i szufladkowania. Widzisz 3 gwiazdki, widzisz 8 gwiazdek – i wszystko jasne! Co mam więc zrobić, jeśli Tadek podobał mi się na 10, a Ossolineum z Pigoniem na maksymalnie 2? Ostatecznie decyduję się na bieliznę, choć ze smutną świadomością, że nie jest to zadawalające wszystkich rozwiązanie problemu.

Ciężko rozpisywać się o „Panu Tadeuszu”, nie sądzę, żebym była w stanie dodać coś istotnego do tego, co już o nim napisano (choć mam nadzieję, że ktoś kiedyś wspomniał o tym, jak drewnianą postacią był Tadeusz, który najwyraźniej nie uniósł patriotycznego ciężaru, który zrzucił na jego barki Mickiewicz. Tak się kończy projektowanie własnych porażek, pragnień i fantazji na...