W ramach cyklu „Mundis. Fenomeny” Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego dostarcza nam ekscytujących przeżyć intelektualnych w postaci pozycji z najwyższej półki światowej literatury faktu. Każda z propozycji to spojrzenie na znane lub mniej znane aspekty kultur krajów często nam odległych, pokazane w sposób odkrywczy, intrygujący, a zarazem świetnie napisany. Taka jest również książka Jake’a Adelsteina o życiu „ostatniego prawdziwego yakuzy”. W cyklu „Fenomeny” mieliśmy już okazję poznać złożony świat japońskiej etykiety czy mroczny świat japońskich duchów, a teraz wchodzimy w legendarny, zakazany, a przez to tym bardziej pociągający półświatek japońskiej mafii, osławionej przez film, literaturę i popkulturę.

Autor jest amerykańskim dziennikarzem i reporterem, obecnie największym specjalistą w dziedzinie zorganizowanej przestępczości w Kraju Kwitnącej Wiśni. Od niemal 20 lat zajmuje się śledzeniem i pisaniem na temat wymuszeń, morderstw, handlu ludźmi, korupcji. Jako jedyny Amerykanin był członkiem Klubu Prasowego Tokijskiej Policji Metropolitarnej, a następnie reporterem w największej gazecie tego kraju, „Yomiuri Shinbun”. Jest konsultantem i pisarzem, działa w organizacji Polaris Project Japan zwalczającej handel ludźmi i prowadzi bloga www.japansubculture.com, „o japońskim półświatku, popkulturze, yakuzie i wszystkim co ciemne pod słońcem”.

Po sukcesie książki „Tokyo Vice”, w której brawurowo i z wielkim znawstwem przedstawił losy człowieka z przestępczego świata, a zarazem odmalował mroczny obraz pracy reportera, który ryzykuje własną głową, wgryzając się w drapieżny świat japońskiej mafii, przyszła kolej na opisanie z bliska życia człowieka, którego zatrudnił jako kierowcę i ochroniarza – Makoto Saigō vel Tsunami.

Zadziwiająca może wydać nam się już pierwsza informacja na temat jego życia, a więc fakt, że w dzieciństwie był nazywany przez kolegów „tym przeklętym Amerykaninem” ze względu na pochodzenie swojej matki. W wielu miejscach reportażu napotykamy informacje o pochodzeniu różnych członków mafii – często są to osoby innej narodowości (jak Koreańczycy) lub w jakiś sposób doświadczające odrzucenia czy nieprzystosowania. Saigō lubi grać na gitarze, próbuje więc szczęścia w grupach muzycznych, między innymi w znanej punkowo-rockowej grupie Gaido. Karierę rockmana przekreśla jednak jego natura miejskiego rozrabiaki. Zostaje bowiem członkiem i szefem gangu motocyklowego Bosozoku. W ten sposób, a także przez zamiłowanie do rozrywek rodem z czerwonej dzielnicy (jak słynne „soaplandy”, w których zostawia fortunę), naturalnie wiąże się z yakuzą. Saigo dołącza do Inagawa-kai, trzeciej co do wielkości organizacji przestępczej w kraju. Idzie przez życie jak tsunami – potrzebuje speedu, czy to w szaleństwach motorowych, czy w porywczych czynach, czy też w uzależnieniu od metamfetaminy, z którego twardą ręką wyprowadzi go jego późniejszy oyabun znany jako Trener, przywódca Yokosuka-ikka.

Dla członka yakuzy ważne są różne rzeczy. Pierwszą i najważniejszą z nich jest oczywiście zysk. Członkowie gangu rozwijają rozmaite strategie „biznesowe” służące generowaniu jak największych zysków, część z nich zgodnie z określonymi zasadami wędruje zawsze do członka mafii stojącego wyżej. Do najbardziej skutecznych metod działania należą haracze, wymuszenia, szantaże i oszustwa. Nie są one jednak całkiem oderwane od prawa i policji. Dobry yakuza świetnie zna prawo, ma kontakty z przedstawicielami porządku publicznego, prowadzi często pozornie legalne interesy, a nawet płaci podatki. Stosunek państwa i społeczeństwa do istnienia yakuzy będzie na pewno dla nas, Europejczyków, trudny do zrozumienia. „Większość Japończyków jest zdania, że jedyną rzeczą gorszą od przestępczości zorganizowanej jest przestępczość zdezorganizowana. (...) Yakuza trzymała przestępczość zdezorganizowaną w ryzach. Zapewniała ludziom poczucie bezpieczeństwa w kontrolowanych przez siebie osiedlach i dzielnicach rozrywki” (s. 129).

Poprzez historię jednego człowieka i jego zmagań o utrzymanie się w hierarchii mafii, o zachowanie twarzy, autor szczegółowo opisuje tło powstania i historię rozwoju tego bodaj najbardziej rozpoznawalnego gangu na świecie. Sprawozdawcza dokładność nie przekreśla jednak bardzo filmowego przedstawienia akcji i bohaterów. W książce, mimo licznych „mafijnych atrakcji” w postaci ucinanych palców, pobić, morderstw, strzelaniny czy więziennych prześladowań, nie brakuje humoru, a główna postać z całą pewnością odmalowana jest z dużą dozą serdeczności i zrozumienia.

„Człowiek yakuzy” to również światło rzucone na japońskie społeczeństwo. Charakterystyczne dla autora jest podawanie oryginalnych japońskich słów, nazw i pojęć wraz z tłumaczeniem ich etymologii. Ten zabieg, choć chwilami czyni lekturę nużącą, jest niezwykle istotny – analiza lingwistyczna pozwala na lepsze zrozumienie sposobu myślenia Japończyków, ukazuje zakorzenienie yakuzy w tradycji oraz znacząco wzbogaca kulturowy kontekst.

Być może jedną z najbardziej interesujących stron działania yakuzy, którą odkrywa przed nami Jake Adelstein, jest istnienie kodu honorowego, którego przestrzeganie dziś nieco odchodzi w niepamięć (stąd tytuł oryginału – „Ostatni Yakuza”), ale należy do dziedzictwa i tradycji yakuzy, a wywodzi się z buddyzmu. Opisy ważnych wydarzeń z życia mafii (jak pogrzeby czy sakazuki, czyli pozostanie „synem” – kobunem przywódcy) zadziwiają swoimi religijnymi rytuałami, a wielu mafiozów uważa się za ludzi religijnych. Sam Saigō na przykład „nie czuł wyrzutów sumienia, wyciskając kasę od bogaczy albo głupców. Byli ofiarami własnej pazerności. On był tylko narzędziem karmy” (s. 67).

Makoto Saigō przez lata był prominentnym członkiem japońskiej mafii, a później ją opuścił. W pewnym sensie jest to więc historia porażki, historia upadku mitu yakuzy. Jednak człowiekiem yakuzy pozostaje się na zawsze. Jej kod honorowy, jej sposób myślenia, jej zwyczaje wnikają w umysł człowieka jak mafijne tatuaże w jego w ciało.

Sylwia Barnett