W „Człowieku z Marsa” widać wyraźnie, że Lem jeszcze Lemem nie jest – wydawana w odcinkach zaraz po wojnie powieść bardzo mocno wyróżnia się na tle jego późniejszych dzieł. Poraża przede wszystkim początek ze swoim zabójczym tempem (a przecież autor „Powrotu z gwiazd” i „Niezwyciężonego” nawet w tych wypełnionych akcją tekstach wolał spokojniejsze prologi, w których mógł choć pobieżnie zarysować problem) – dochodzi w nim nawet do scen z użyciem wschodnich sztuk walki (!). Potem sytuacja się uspokaja, a pisarz przenosi czytelnika z tajnej kryjówki niezdefiniowanej organizacji – a przecież wątki szpiegowskie też nie są dla niego typowe – do ciasnego laboratorium, gdzie i odbiorca, i autor czują się bardziej naturalnie.

Tam już miłośnicy Lema swojego idola zaczną rozpoznawać, bo będą pojawiały się elementy stanowiące rusztowanie jego późniejszej twórczości. Pierwszym z nich jest, na co uwagę zwraca w swoim świetnym posłowi Jerzy Jarzębski, wypełnienie kart powieści zespołem fachowców: bohaterowie są tym co robią i niczym więcej – nawet w przypadku Szkota McMoora, protagonisty, życie wewnętrzne ograniczone jest do absolutnego minimum. Nie zdziwi też z pewnością wiernych czytelników całkowita nieobecność kobiet na kartach powieści, bo Lem nigdy nie potrafił tworzyć ciekawych postaci żeńskich, co udowodnił choćby w innym tekście zaliczanym do jego juwenaliów: realistycznym „Szpitalu przemienienia”; biorąc pod uwagę, jak nudna była doktor Nosilewska, można by brak kobiet przewrotnie uznać za zaletę „Człowieka z Marsa”.

Niepodważalnie i definitywnie powieść tę jako dzieło Lema określa jednak inny element: spotkanie z Obcym. Wśród wszystkich mistrzów fantastyki naukowej, zarówno tych europejskich, jak i amerykańskich, nie ma bodaj drugiego, który zastanawiałby się nad tym problemem tak często i tak głęboko jak autor „Solarisu”. Nie ma też drugiego tak pesymistycznie kreślącego obraz pierwszego kontaktu, bo już w „Człowieku z Marsa” (piętnaście lat wcześniejszym niż wspomniany „Solaris”!) kontakt ów zatrzymuje się na pierwszej próbie podjęcia jakiejkolwiek komunikacji. McMoor i jego koledzy z naukowym zapleczem obstukują Marsjanina, podgrzewają i ziębią, kroją i łatają, ale nijak nie są w stanie zmusić go do odpowiedzi na te działania. W końcu, podobnie jak w „Doktorze Diagorasie”, badacze i badany zamieniają się miejscami, a mityczne spotkanie z Obcym zamienia się błyskawicznie w gorzką porażkę.

Zaznaczyłem jednak już na samym początku, że w swej wczesnej powieści Lem sobą nie jest – a przecież zacząłem wymieniać typowe cechy jego twórczości i skończyć nie mogę! Wszystko to po to, aby dojść do najbardziej fundamentalnej, najważniejszej różnicy między „Człowiekiem z Marsa” a późniejszymi dziełami pisarza: jawnie pejoratywnego wizerunku Obcego. Z Marsjaninem nie da się porozmawiać, ba, nie da się do niego ani pochrząkąć, ani też wymienić z nim sugestywnych spojrzeń, ale istota w końcu podejmuje działania, które z pewnością chwały jej nie przynoszą. I choć postać nieco odsuniętego obserwatora konsekwentnie kreowana przez Lema w jego licznych dziełach (tę postawę reprezentował przecież słynny Ijon Tichy) potrzebna była autorowi między innymi po to, aby na inność nie patrzeć przez pryzmat ludzkiej moralności, to tytułowy „Człowiek z Marsa” zwyczajnie prosi się o ocenę. I musi ją otrzymać, podobnie jak w „Wojnie światów”, którą często przywołuje się podczas mówienia o recenzowanej powieści – jedyną odpowiedzią na jego działania jest agresja. Nie wynika ona tylko z ludzkiej frustracji czy głupoty, niezrozumienia i nieuszanowania inności, tak często przecież krytykowanych przez Lema; tym razem tak trzeba.

„Człowiek z Marsa” to krótka i całkiem udana powieść udowadniająca dwie rzeczy, które zestawione razem mogą budzić spore zdziwienie: z jednej strony udowadnia, że Stanisław Lem od samego początku swojej przygody z fantastyką naukową interesował się jej fundamentalnymi problemami i miał na nie swoje własne, oryginalne poglądy; z drugiej zaś pozwala zdać sobie sprawę, jak bardzo poglądy te ewoluowały, bo tutaj kryją się zaledwie ich zalążki. To intrygujący początek drogi, która okazała się wspaniałym szlakiem.

Bartosz Szczyżański