Fascynująca lektura. Nie do przecenienia są przeskoki w zwykłych torach myślenia, które proponuje Ruth Benedict. Moralność pozbawiona biegunowości podziału na dobro i zło, umocowana w kręgach ludzkiej aktywności, oddzielnych, czasem przeciwstawnych, ale nie złych czy dobrych. Kultura długu. Zaprzeczenie sensu idei poświęcenia. Autorka rewelacyjnie przeprowadza wykład prowadzący po tej odmienności. Ani przez chwilę nie nudzi.

Benedict napisała „Chryzantemę i miecz” w 1946 roku na zlecenie rządu amerykańskiego. Jej analiza poprzedzała japońską konstytucję, była narzędziem politycznym, ale w zamyśle autorki miała przede wszystkim pomóc zrozumieć okupowany naród. Jak pisze Ewa Klekot: rozumienie wyklucza nienawiść. Zastanawiam się, ile takich analiz powstaje na zlecenie współczesnych elit politycznych? Czy jakiemukolwiek polskiemu rządowi przyszło do głowy, że antropologia mogłaby pomóc nam w kontaktach z Rosją? Ile takich Ruth Benedict zatrudnia Unia Europejska? Wielkie korporacje posyłają pracowników na kosztowne szkolenia sprzedażowe; kolejny podział klientów według kolorów, pór roku, temperamentów (choć nikt na nich nie wspomina o Hipokratesie), ale po co uczyć o obcej kulturze i odmienności, wszak według obowiązującego kanonu jesteśmy tacy sami. Pojęcie tłumacza kultur już dawno powinno wejść na stałe do języka międzynarodowego biznesu i dyplomacji.

Czytałam zarzuty, że „Chryzantema i miecz” jest książką przestarzałą. Jest to kompletne nieporozumienie. Kształtowanie się kultury, swoistości narodu, jest kwestią czasu. Bardzo długiego. Ruth Benedict obejmuje czas sobie znany, do 1946 roku. Może niektóre jej wnioski mogą być błędne, mi się takie nie wydają, lecz nie jestem specjalistą, ale jedyne co można zarzucić tej książce w stosunku do czasu, to fakt, że nie obejmuje aktualnych przemian, 70 lat z ponad 2000-letniej historii. Nadal jest doskonałym punktem wyjścia dla zrozumienia współczesnych Japończyków. Wyobraźcie sobie że ktoś próbuje opisać zbiorowy charakter Polaków bez katolicyzmu, rozbiorów, Niemiec i Rzeszy, Rosji i Kraju Rad. Jasne, że dla zrozumienia naszych dzisiejszych frustracji przydaje się historia bardzo współczesna, ale nasze lęki, zahamowania, potrzeby, cele, ukształtowały rzeczy dużo głębsze. Żadna Ruth Benedict jednak Polaków nie opisała, może to i dobrze, znieślibyśmy to dużo gorzej niż Japończycy, niezwykle sobie ceniący analizę amerykańskiej okupantki (dowodem na to jest choćby nieobecność, lub minimalna obecność, w zależności od koniunktury, wśród lektur szkolnych najbardziej analitycznego z polskich pisarzy - Gombrowicza)

Nie jest to książka anegdot i ciekawostek, choć Ruth Benedict nie stroni od analiz konkretnych sytuacji, opowieści, czy filmów - na przykład japońskie filmy propagandowe, Japończyków zachęcające do wspierania machiny wojennej, przez Amerykanów odbierane były jako pacyfistyczne! Dla mnie niezwykle sugestywną ilustracją odmienności kulturowej były stronice poświęcone japońskiemu „dziękuję”: każdy powszechnie używany zwrot dotyczący podziękowania oznacza trudność przyjmowania, zobowiązanie, które się z nim wiąże, zażenowanie i domyślny dług. Japończyka przysługą bardzo łatwo urazić. Ruth Benedict tłumaczy wiele analogicznych sytuacji, momentów, gdy to samo znaczy kompletnie coś innego (jakże wiele w filmach Kurosawy musiało mnie ominąć).

Analiza amerykańskiej uczonej jest bardzo kompleksowa. W książce znalazło się miejsce dla faktów historycznych (z czasów feudalnych i epoki Meiji), życia codziennego (dzięki porównaniom rozdział o wychowaniu dzieci jest bardzo interesujący również jako spojrzenie na cywilizację zachodu w 1945 roku), religii i moralności. Czy narodowe shinto jest religią? Czym jest hierarchia w życiu Japończyka? Czym różni się gimu od giri? Co to jest on? Do najbardziej nośnych (i zapewne nadmiernie eksploatowanych) idei prezentowanych w „Chryzantemie i mieczu" należy podział na kultury winy i wstydu.

Ewa Klekot, będąca również tłumaczką tej książki, napisała do niej znakomity wstęp, wprowadza w tematykę, opowiada o okolicznościach powstania książki i odnosi jej treść do współczesności. Ja z kolei zaręczam, że nie trzeba być wielbicielem bushido, zen, anime czy mangi, żeby zachwycić się tą lekturą. „Chryzantema i miecz” to książka dla każdego zainteresowanego złożonością świata. Każdego, kto czasem tę złożoność próbuje ogarnąć.

Agnieszka Ardanowska