Japonia nie do opisania, czyli książki nie tylko na czas igrzysk

Nie pamiętam już dokładnie, kiedy się u mnie zaczęła ta swoista „japońska gorączka”. Musiało się to jednak dziać, zanim sushi albo dieta stulatków z Okinawy (są o niej książki) stały się modne w dużych miastach Polski. Zanim niektórzy jak szaleni zaczęli w swoim mniemaniu urządzać domy po japońsku czy uczyć się filozofii zanurzania się w zieloności – shinrin yoku albo minimalizmu, albo ikigai, albo kintsugi (o wszystkim tym znajdziecie po polsku niejedną książkę), bo przecież wszystko można skleić, a potłuczone i złączone szlachetnym złotem będzie nie tylko o wiele więcej warte dosłownie, lecz przede wszystkim w przenośni, zwłaszcza że właśnie zyskało nieskończenie wiele nowych wymiarów, których nierzadko nazwać nie sposób.

Bator otwiera drzwi

No więc nie. Moja japońska gorączka zaczęła się wcześniej od tej bardziej ogólnopolskiej – jakieś naście lat temu, bo niemal od razu trafiłam na pierwsze wydanie „Japońskiego wachlarza” Joanny Bator. Zapewne nie mnie jednej w Polsce Bator dała na początku lat dwutysięcznych coś na kształt zaczynu w japońskiej podróży. Pewne kompendium podstawowej wiedzy, nierzadko, jak się później okazało, po poważniejszych lekturach innych autorów – wiedzy w wersji light. Przyszedł taki moment, gdy czułam się tą książką, podobnie jak „Rekinem z Parku Yoyogi” tej samej autorki, jakoś może nie oszukana, ale zwiedziona na manowce, lecz o tym za chwilę.

Na razie zatrzymajmy się w Japonii Joanny Bator – ciekawej, momentami nieco przesłodzonej, często bezproblemowej, takiej, w której nie tylko kwitnące wiśnie i ich kontemplacja wyciągają z domów na ulice tysiące ludzi, ale kwitnące śliwy także, a w dodatku można być w jednej lub drugiej frakcji, prowadzić głębokie i poważne dysputy o tym, czy bardziej kwitnące wiśnie, czy jednak kwitnące śliwy.

To jest ta sama Japonia, w której kobiety tak bardzo krępują się spuszczać wodę w toalecie, że przemysł wymyślił cuda niewidy, by dźwięk lecącej wody zagłuszyć a to śpiewem ptaków, a to inną wspaniałą muzyką, oczywiście pod warunkiem, że wiemy, który z kilkunastu (nie żartuję) przycisków w toalecie użyć. To wciąż u Bator nie koniec. Jest w jej książkach i manga, i Hello Kitty, i nastolatki przebierające się za dziewczynki, i… długo można by wyliczać. Nie ma jednak oblicza kraju mimo wszystko wciąż zamkniętego na innych, nie ma społeczeństwa tak mocno ksenofobicznego, że w standardach zachodnich, europejskich niektóre wzorce zachowań zdają się niepojęte, wręcz niemożliwe do zaistnienia.

Dostajemy od Bator Japonię inną kulturowo – od ubrań, poprzez kuchnię, do codziennego życia – fascynującą, taką, w której nie sposób się nie zakochać. I takie też jest spojrzenie autorki na Kraj Kwitnącej Wiśni; to spojrzenie zakochanej właśnie dziewczyny, która wciąż nie zna do końca swojego wybranka albo, jeśli zna, to wciąż wiele potrafi mu wybaczyć. Zbyt wiele.

Schody zwalniają u Tomańskiego

Z bardziej trzeźwym oglądem współczesnej Japonii spotkamy się w książkach Rafała Tomańskiego „Tatami kontra krzesła” czy „Made in Japan”. Może to dlatego, że autor jest nie tylko japonistą, ale i ekonomistą z wykształcenia. A może powód tkwi gdzie indziej, może sfery zainteresowania kobiet i mężczyzn nie są do końca zbieżne, lecz pokrywają się tylko w niektórych obszarach? Nieraz się o tym przekonałam, planując wyprawy do dalekich krajów.

Rafał Tomański w swojej Japonii widzi rzeczy i zjawiska inne niż Joanna Bator. I to jakoś pogłębia obraz całości, dopełnia go. Do dziś pamiętam, jak Tomański pisze o silver tsunami – niezwykle silnym i szybkim wzroście liczby seniorów w Japonii. Choć zjawisko to dotyka obecnie niejedną rozwiniętą zachodnią demokrację (bo naprawdę dzięki medycynie żyjemy dłużej), to w Japonii wymierają już całe wioski i zostają w nich jedynie puste domy, w których hula wiatr, i nie są to jakieś nowe odcinki serialu „Black Mirror”, tylko rzeczywistość na drugim końcu kurczącego się świata. To od Tomańskiego dowiedziałam się, że Japończycy zaczęli wprowadzać w centrach handlowych działy dla seniorów – z pieluchami dla dorosłych, z balkonikami ułatwiającymi poruszanie się, z całym asortymentem dla starzejących się ludzi – na kształt działów dla dzieci, jakie my znamy z polskich supermarketów. A żeby japoński senior mógł się spokojnie do takiego działu w sklepie dostać i po galeriach handlowych przemieszczać, w kraju nie brak obiektów, które systemowo spowolniły już prędkość działania ruchomych schodów.

Wydaje się, że w przypadku silver tsunami warto patrzeć na Japonię. Rozwiązania stamtąd całkiem niedługo mogą się okazać bezcenne także na szeroko pojętym Zachodzie.

Więcej i głębiej u Amerykanów

W tym antropologicznym i kulturoznawczym nurcie poznawania Japonii nie sposób pominąć niedużą objętościowo, lecz kolosalnie istotną pozycję Ruth Benedict „Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej”. To lektura wręcz obowiązkowa dla każdego, kto chciałby zrozumieć współczesną Japonię. Jej autorką jest amerykańska kulturoznawczyni, która w latach 40. XX wieku na potrzeby rządu USA i planowanej okupacji Japonii po II wojnie światowej zainteresowała się tym właśnie krajem i jego społeczeństwem oraz rządzącymi nimi regułami. Z dzisiejszej perspektywy – naszego skurczonego globu – niektóre obserwacje, uwagi, refleksje Ruth Benedict wydają się może nie tyle śmieszne, ile trącące myszką. Powodów jest kilka. Raz, że od połowy XX wieku Japonia wykonała gigantyczny skok w każdej właściwie dziedzinie życia. Dwa – w latach 40. ubiegłego wieku świat zachodni wiedział naprawdę stosunkowo niedużo o Dalekim Wschodzie. Jak bardzo błądziliśmy, pokazuje niejedna postkolonialna historia z Chin, Indii, Wietnamu, Korei czy Japonii właśnie.

Jednak ta swoista przestarzałość książki „Chryzantema i miecz” jest też jej siłą. Widzimy tu Japonię i Japończyków, jakich – przynajmniej na pierwszy rzut oka – nie zobaczymy już we współczesnych książkach czy publicystyce. Mamy rzadką okazję zerknąć na kraj i społeczeństwo, które jeszcze się nie zmieniły; nietknięte kulturą masową made in USA.

Trochę podobnie i nostalgicznie rzecz ma się z „Japonią utraconą” Alexa Kerra. Autor, gdy miał 12 lat, wyjechał z rodzicami ze Stanów Zjednoczonych do Japonii. Była połowa lat 60. XX wieku. Od tego czasu niemal bez przerwy Kerr mieszka w Japonii. Daje nam więc w „Japonii utraconej” obraz indywidualny, swoje osobiste obserwacje, przeżycia, refleksje. I to odróżnia tę książkę od „Chryzantemy i miecza”, która jest pozycją naukową. Autor jednak barwnie opisuje to, jak Japonia zmieniała się w latach 70., 80. i 90., jak stawała się światową potęgą gospodarczą, jak przekształcało się jej społeczeństwo, jednocześnie starając się zachować jak najwięcej ze swojej odrębności. Kerr zabiera nas w podróż jednocześnie fascynującą i kameralną – a to wielka sztuka, nie każdemu autorowi się udaje. Tym bardziej warto się wybrać w drogę w przeszłość z autorem „Japonii utraconej”.

Prawdziwa zawartość pudełka

Czy amerykańscy autorzy piszą o Japonii lepiej niż polscy? Nie powiedziałabym. Na pewno jednak piszą inaczej. I trudno się temu dziwić – wszak po tej stronie globu, na którą patrzymy jakoś rzadziej, USA i Japonia są całkiem blisko.

We współczesnych polskich reportażach o Japonii dla mnie na czoło wybijają się dwie pozycje polskich autorek - „Ganbare! Warsztaty umierania” Katarzyny Boni i „Kwiaty w pudełku. Japonia oczami kobiet” Karoliny Bednarz. Dlaczego akurat te? I dlaczego za chwilę najchętniej napisałabym, że gdybyście mieli przeczytać tylko jedną książkę o Japonii, to najlepiej właśnie którąś z tych?

Katarzyna Boni przygląda się Japonii i Japończykom w czasie dość szczególnym. Jest stosunkowo krótko po katastrofie elektrowni atomowej w Fukushimie, po fatalnym w skutkach tsunami. Możemy sobie oczywiście mówić, że Japończycy – doświadczeni atomowymi atakami na Hiroszimę i Nagasaki w sierpniu 1945 roku – wiedzą, jak sobie radzić w takich sytuacjach, ale nie oszukujmy się: tego nikt nigdy nie wie, dopóki nie znajdzie się w fatalnej dla siebie i innych sytuacji. Tak więc gdy 10 lat temu w marcu Fukushima nie wytrzymuje pod naporem tsunami, mamy do czynienia z wielką ludzką tragedią i wielką ekologiczną katastrofą. Jak sobie radzą w tej sytuacji dumni, zawsze wyprostowani Japończycy? Jak sobie radzi fenomenalnie zorganizowane państwo, w którym trzęsienia ziemi to chleb powszedni? Jaki wpływ to, co stało się w Fukushimie, ma na rodzinne i społeczne więzi, na psychikę i integralność pojedynczych ludzi? Temu wszystkiemu Katarzyna Boni przygląda się w „Ganbare! Warsztaty umierania”. I daje nam obraz Japonii zupełnie innej od tej Bator, Tomańskiego, Benedict czy Kerra.

Podobnie rzecz ma się z Karoliną Bednarz, japonistką, która nieraz przyglądała się Krajowi Kwitnącej Wiśni z perspektywy feministycznej. Efektem jest zbiór reportaży „Kwiaty w pudełku. Japonia oczami kobiet”. To książka dynamit. Właściwie nic nie zostaje z wcześniejszych badań, antropologicznych opowiastek czy kulturoznawczych anegdot. Przy opisanych przez Bednarz historiach o dziewczynkach napastowanych w publicznych pociągach w drodze do szkoły, przy opowieściach, jak traktuje się kobiety w miejscu pracy, jak bardzo nierozsądnie jest w Japonii pozostać niezamężną lub być rozwódką, wreszcie jak bardzo to wszystko się nie zmienia na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, mimo, jakże chwilami pozornej, westernizacji Japonii - tak więc na tle tego wszystkiego historyjki o ptasich trelach w damskich toaletach są już nawet nie śmieszne, lecz żenujące.

To dlatego na początku pisałam, że zawiodłam się na tym, jaką Japonię pokazuje nam Joanna Bator. Bo „Kwiaty w pudełku. Japonia oczami kobiet” to pozycja porażająca, książka, która musi otworzyć oczy każdemu. O ile Bator zdaje się kochać Japonię miłością dziewczęco naiwną i niedojrzałą, dając nam wyidealizowany obraz tego kraju, o tyle Karolina Bednarz obdarzyła ten daleki kraj uczuciem niesłychanie świadomym i dojrzałym. I to pozwala jej pokazać nam Japonię w pełni prawdziwą – raz lepszą, raz gorszą. Jak pewnie każdy inny kraj.