Są takie książki, które wymykają się jednoznacznym klasyfikacjom. Książki, które zachwycają swoją oryginalnością i tym, że nie umiemy ich porównać do niczego innego. Zdaje się, że Eleonor Catton pisze wyłącznie takie książki. Po „Wszystko co lśni”, epickiej powieści, która przyniosła 28-letniej wówczas kanadyjskiej pisarce nagrodę Bookera, czyniąc ją najmłodszą jej laureatką, mamy okazję sięgnąć po „Próbę”, czyli jej powieściowy debiut. Pisana na zaliczenie kursu kreatywnego pisania, „Próba” niespodziewanie dla samej autorki została wydana i stała się międzynarodowym bestsellerem. O takim sukcesie może marzyć każda 22-latka. Ba! Każdy debiutujący pisarz. Co zatem urzeka w „Próbie”?

Wydawałoby się, że pomysł na „Próbę” jest banalny i oklepany. Nieletnia uczennica wdaje się w romans z nauczycielem muzyki, w mieście wybucha skandal, nauczyciel zostaje zwolniony, a dziewczyna napiętnowana przez lokalną społeczność. Ale Catton prawie wcale nie skupia się na tej parze. To nie oni będą grać pierwsze skrzypce w jej powieści. To nie ich związek interesuje autorkę. Ich romans i związana z nim afera to tylko pretekst, przyczynek do opowieści o… No właśnie, jasne określenie o czym jest „Próba” nie jest takie proste. Powieść przeplata dwa wątki – jeden dzieje się w szkole muzycznej, do której uczęszczała „wykorzystana seksualnie” Victoria, a drugi w szkole aktorskiej, Instytucie Dramatycznym, którego pierwszoroczni studenci postanawiają odegrać na zaliczenie sztukę, której tematem jest skandal z udziałem dziewczyny. W każdym z wątków mamy wiodącego bohatera: Isolde to młodsza siostra Victorii, ucząca się gry na saksofonie, Stanley to ambitny student pierwszego roku aktorstwa Instytutu. Isolde to nasz łącznik z Victorią, to z jej relacji poznajemy owiane nimbem tajemnicy wydarzenia i wszystko, co dzieje się po nich w szkole i w domu nastolatek. Z kolei Stanley pojawia się w powieści w kontekście prób do przedstawienia o tych wydarzeniach, ale i samych zasad funkcjonowania i metod nauczania Instytutu. Te dwa wątki oczywiście się przecinają, ale nieprędko, nie od początku. Od początku natomiast Catton zaczyna swoją prywatną grę z czytelnikiem, który już od pierwszych stron nie ma pewności co jest w niej prawdą, a co fikcją. Co się dzieje naprawdę, a co jest tylko odgrywaną sztuką. Kto jest aktorem, a kto nim nie jest? Czytając zastanawiać się będziemy nie raz, czy dany fragment to przypadkiem nie próba do sztuki. Autorka nie daje łatwych podpowiedzi, celując w dwuznaczności, niczego nie mówiąc wprost, nie dając żadnych odpowiedzi. Achronologiczna, chaotyczna narracja także nie pomaga w interpretacji. W tym właśnie tkwi wyjątkowość tej książki – czytelnik sam musi odnaleźć jej drugie dno, wyłuskać jej sedno, spróbować zrozumieć, co tak naprawdę chciała nam przekazać autorka. „Próba” to bowiem przemyślana, misterna konstrukcja, w której nie ma żadnej przypadkowości.

Tytuł powieści można rozumieć dwojako. Czytelnik rzeczywiście jest obserwatorem prób do spektaklu – czasami jest to bardziej, czasami mniej wyraźnie zasygnalizowane. Ale sama autorka przyznaje, że tytułową próbę można interpretować także jako przygotowanie do dorosłości. Takim okresem przygotowania jest okres nastoletni, w którym znajdują się bohaterowie książki. Zderzeni z „dorosłym” problemem zaczynają zgrywać dorosłych, niechętni, by traktować ich jak nieświadome niczego dzieci. Zaczynają odgrywać role, a odgrywanie ról to w zasadzie najważniejszy motyw „Próby”. Nie da się tym samym nie wspomnieć Szekspira, którego słowa „Całe życie to teatr” mogłyby być mottem powieści Catton. Tu każdy z bohaterów gra – jedni na scenie, inni w prawdziwym życiu. No chyba, że wszystko o czym czytamy tak naprawdę dzieje się na scenie. Ale to wie tylko sama autorka. Każdy z bohaterów ma też do odegrania rolę przypisaną mu przez społeczeństwo: dziecka, matki, nauczyciela. Arcyciekawa w tym kontekście jest postać nauczycielki gry na saksofonie, która chłonie opowieści swoich uczennic, wręcz wyciąga z nich zwierzenia, odgrywając rolę powiernicy, przyjaciółki, której mogą wszystko powiedzieć, bez narażania się na ocenę czy krytykę. Pozoruje bezinteresowność, ale czytelnik przez całą powieść będzie wątpić w jej czyste intencje. Zwłaszcza, że fabuła książki subtelnie podszyta jest także kontekstem seksualnym. Odkrywanie własnej seksualności to przecież jeden z elementów okresu dorastania, owej próby przed dorosłością. To, co zaszło między Victorią (czy na pewno ofiarą?) a panem Saladinem nie pozostawia nikogo z ich otoczenia obojętnym. Koleżanki zazdroszczą Victorii, traktując ją jako zdrajczynię, a jej siostra pyta: czemu nie wybrał mnie? Niczego nieświadoma flirtuje ze Stanleyem, ale też nawiązuje niejednoznaczną relację z koleżanką ze szkoły, Julią, co z kolei podsyca zainteresowanie nauczycielki gry na saksofonie. To wszystko sprawia, że „Próbę” czyta się jak trzymający w napięciu thriller psychologiczny, zachwycający zagadkowością postaci i brakiem dosłowności.

W teatrze ważne jest tylko to, czy coś wygląda jak prawdziwe. Jeśli tak, to nie ma znaczenia, czy jest prawdziwe naprawdę – mówi w książce dziekan wydziału ruchu scenicznego Instytutu. „Próba” to swoisty eksperyment literacki, który pojęcie prawdy odmienia przez wszystkie przypadki, a czytelnika zmusza do intelektualnego zaangażowania. Nie ważne, co jest w nim prawdą, a co nie. Obcowanie z narracją i stylem Catton jest wystarczające samo w sobie. „Próba” to bowiem książka, która może zmienić nasze postrzeganie literatury, książka, która zostaje w pamięci, książka, którą stawia się u boku tych najlepszych, tych, które nas, jako człowieka, trochę ubogacają.

Malwina Sławińska