Do tej pory nie znałem twórczości Amosa Oza, najpopularniejszego pisarza izraelskiego, którego nazwisko od lat pojawia się wśród kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. W końcu postanowiłem częściowo nadrobić ten dość zawstydzający brak i sięgnąłem po „Judasza", najnowszą powieść Oza. Od razu mogę stwierdzić, że się nie zawiodłem. „Judasz" to literatura wysokiej klasy, dość konserwatywna pod względem formy, za to wręcz rewolucyjna w treści.

Akcja powieści rozgrywa się w Jerozolimie, na przełomie roku 1959 i 1960. Główny bohater to dwudziestoparolatek Szmuel Asz, właśnie porzucony przez narzeczoną, który z powodu problemów finansowych przerywa studia i podejmuje dość nietypową pracę – przez kilka godzin dziennie towarzyszy sędziwemu, emerytowanemu nauczycielowi. Ten jest wprawdzie niepełnosprawny fizycznie, ale jego umysł erudyty nadal prezentuje się jak ostrze brzytwy i potrzebuje intelektualnych wyzwań. Zadaniem Asza jest im sprostać. Trzecia z dramatis personae to dojrzała piękność Atalia, przez którą Szmuelowi bardzo trudno będzie odnaleźć spokój w starym domu przy zaułku Rabina Elbaza.

Wspomniałem o pewnej zachowawczości stylu Oza. Otóż „Judasza" czyta się niemal jak „Czarodziejską górę" Tomasza Manna, czy też opartego na jej motywach „Castorpa" Pawła Huellego. Podobna jest klarowność stylu, rodzaj emocji, a także wątki intelektualne, tutaj odnoszące się do narodzin chrześcijaństwa oraz początków państwa Izrael. O ile w warstwie obyczajowej powieść Oza nie stawia przed czytelnikiem większych wymagań, to już fragmenty bardziej dyskursywne wymagają pewnej wiedzy historycznej – lub przynajmniej zainteresowania tego rodzaju tematyką.

Trzeba przyznać, że Oz bardzo zręcznie połączył w swojej powieści tak różnorodne motywy. Wydawać by się mogło, że cóż może mieć wspólnego biedny student z Jerozolimy z biblijnym Judaszem Iskariotą i założycielami państwa Izrael. Tymczasem wszyscy oni zgodnie występują w tej samej, logicznie prowadzonej i realistycznej fabule, w której Oz głosi poglądy mogące przyprawić większość jego rodaków o co najmniej gwałtowny skok ciśnienia. Oprócz swoistej próby obrony, wręcz rehabilitacji postaci Judasza (którego nazywa „pierwszym chrześcijanienem”) Oz ostro krytykuje – poprzez wypowiedzi swoich bohaterów – obecny kształ państwa Izrael. Zarzuca mu agresywny, konfrontacyjny charakter i skazuje w dłuższej perspektywie na porażkę w konflikcie ze światem arabskim. Równolegle prezentuje ideę państwa wielonarodowego, w którym Arabowie i Żydzi byliby równoprawnymi obywatelami.

Prawdę powiedziawszy nie miałem pojęcia, że w Izraelu głoszone są również takie poglądy, według których powstanie państwa żydowskiego w 1948 roku było klęską, a nie historycznym sukcesem tego narodu. Nietrudno sobie wyobrazić, jak takie opinie przymuje w Izraelu patriotyczna większość. Aby się o tym przekonać, przeczytałem artykuł „Judasz Iskariota, Amos Oz i nowa definicja zdrajcy”, opublikowany w serwisie „Israel Today”*. Sam artykuł w wyważony sposób prezentuje poglądy Oza zawarte w jego najnowszej powieści, jednak w komentarzach internautów określenia takie jak „bezrozumny lewak", „zdrajca", „pro-dżihadysta" czy „darwinowski ateista - antysemita" pojawiają się najczęściej.

Sam zainteresowany chyba niespecjalnie przejmuje się tymi inwektywami. Jak zauważa w jednym z wywiadów**, zawsze znajdowali się ludzie, którzy nazywali zdrajcą nawet Abrahama Lincolna (po zniesieniu niewolnictwa) czy Charlesa de Gaulle'a (po uznaniu niepodległości Algierii). Pisarz atakowany przez prawicowe jastrzębie znajduje się więc w naprawdę dobrym towarzystwie. A jego „Judasz" jest lekturą zdecydowanie godną polecenia, oferującą walory zarówno czysto literackie, jak też poznawcze.

Bogusław Karpowicz

*http://www.israeltoday.co.il/NewsItem/tabid/178/nid/25450/Default.aspx
** http://www.nytimes.com/2015/01/03/opinion/a-time-for-traitors.html