Zacznijmy może od autora doskonale u nas znanego: Eduardo Mendoza to wszak mistrz literatury humorystycznej, acz – co istotne – tylko część jego powieści mieści się w tym nurcie. Więc jeśli komuś marzy się chichot nad jego stronicami, niech na razie odłoży cudownie nostalgiczną „Wyspę niesłychaną” czy fascynującą, ale nie za radosną „Prawdę o sprawie Savolty” i sięgnie albo po sprawdzony pięcioksiąg o przygodach szalonego detektywa-fryzjera damskiego (najlepiej czytać w kolejności chronologicznej, czyli od „Sekretu hiszpańskiej pensjonarki”), albo nieco mniej popularny, a przezabawny tom „Brak wiadomości od Gurba”.

To dość ciekawy przypadek: instytucja drukowanej w prasie powieści w odcinkach w zasadzie zamarła, ale zdarzają się jeszcze przebłyski owej tradycji i „Gurb” takim właśnie przebłyskiem jest. Mendoza dał się namówić na współpracę z dziennikiem „El País”, na którego łamach powieść się ukazywała po kawałku, by potem – w 1991 roku – ujrzeć światło dzienne w formie książkowej. Pisarz podszedł do sprawy dość spontanicznie, historia pełna jest odniesień do aktualnych wydarzeń, bardzo mocno usytuowana w okresie przygotowań do barcelońskich igrzysk olimpijskich i naszpikowana aluzjami na przykład do postaci z epoki. Wydawać by się mogło, że oznaczać to musi doraźność i fabuła nie zniesie próby czasu – a jest zupełnie inaczej. Perypetie kosmity, który przybywa na Ziemię i szuka swojego krajana, tytułowego Gurba, są przezabawne i w punkt trafione. Najwyraźniej wielki satyryk Mendoza wyłowić potrafi z rzeczywistości prawdy o długoterminowej aktualności i nadać im humorystyczny szlif.

Pisarzem, który bardzo długo nie zdradzał żadnych oznak poczucia humoru, jest z kolei Mario Vargas Llosa, który wprost deklarował, że w młodości, wzorem swego mistrza Sartre’a, uznawał, że literatura ma być poważna. Szczęśliwie z wiekiem zmienił zdanie, czego kardynalnym dowodem jest „Pantaleon i wizytantki”, powieść przezabawna, a zarazem o całkiem poważnym wydźwiękiem.

U źródeł tego pomysłu leży historia zupełnie niewesoła. Otóż podczas swej pierwszej wyprawy do peruwiańskiej Amazonii, Vargas Llosa słyszał wielokrotnie o problemie gwałtów, jakich dopuszczają się na miejscowych kobietach żołnierze skoszarowani w puszczy i pozbawieni kontaktu ze światem zewnętrznym. Podczas drugiej podróży pisarz zauważył, że skargi jakby ucichły, na co ktoś mu wyjaśnił, że armia rozwiązała problem organizując coś w rodzaju zawodowego korpusu prostytutek, dzięki czemu poborowi mogą zaspokajać swoje potrzeby.

Temat, jak widać, śliski i wieloznaczny, zwłaszcza dziś, czytany w kontekście epoki #metoo. Jednak jeśli „Pantaleon” wciąż śmieszy, to przede wszystkim dlatego, że pokazuje zderzenie rygorystycznego posłuszeństwa ze sferą (nie)obyczajowości: ułożony służbista Pantoja, wzór karnego i zdyscyplinowanego żołnierza, musi zrealizować zadanie stojące w skrajnej sprzeczności z bohaterskim i konserwatywnym etosem armii – i wywiązuje się z zadania w sposób wzorcowy, dzięki biurokratycznemu rygorowi. Atrakcyjność fabuły podkręca jeszcze jej urozmaicona narracja, przede wszystkim przezabawne raporty służbowe dzielnego oficera.

Nie trzeba oczywiście zapuszczać się aż w daleką Amazonię, by poczytać coś zabawnego – i niegłupiego zarazem. Może to dobry moment, żeby odkurzyć klasyczną – ale chyba lekko zapomnianą – powieść Edwarda Redlińskiego „Konopielka”, dobrze zresztą znaną za sprawą ekranizacji. Bardzo, nawiasem mówiąc, udanej, no ale film, jak to film, nie jest w stanie oddać wszystkiego: siła tej prozy tkwi nie tylko w kapitalnej fabule – czyli historii o tym, jak to do zapadłych gdzieś hen na prowincji Taplar przybywa postęp i cywilizacja, uosabiana przez młodą nauczycielkę, co spotkać się musi z niechętną reakcją miejscowych – ale i w sposobie opowiadania. Narratorem jest tu Kaziuk, goszczący wbrew swej woli przyjezdną pedagożkę, który opowiada o tym wszystkim swoim bardzo szczególnym stylem.

„Konopielka” pełna jest przezabawnych passusów i konceptów – klasyczne zderzenie cywilizacji i tradycji – ale zarazem nie jest to lektura w żadnym razie błaha. Obraz wiejskiego życia jawi się miejscami tragicznie, dylematy mieszkańców Taplar całkiem są poważne, a osąd tego wszystkiego – mocno niejednoznaczny. W swoim czasie krytykowano powieść zarówno za to, że pokpiwa sobie z chłopskiej doli, jak i za to, że nie zachowuje należytej powagi odmalowując postępy socjalistycznego wówczas państwa – to chyba dobry dowód literackiej maestrii Redlińskiego.

Jakoś tak dziwnie byłoby tworzyć nawet najskromniejszą listę zabawnych książek i nie umieścić na niej żadnego Czecha, przyjęło się bowiem u nas, że nasi południowi sąsiedzi jak już piszą, to na wesoło. Oczywiście, jak w każdym stereotypie, prawda to tylko częściowa, ale przecież znakomitej, ciepłej i wesołej czeskiej prozy od czasów Haška, Čapka i Hrabala wciąż tylko przybywa.

Weźmy takiego Petra Šabacha. Jaką byśmy z jego książek do rąk wzięli – a trochę ich nam wydało, na szczęście, wydawnictwo Afera, zaczynając od „Gówno się pali”, potem były „Pijane banany”, „Masłem do dołu” i inne – dostaniemy coś, co na pierwszy rzut oka jest taką spontaniczną, wesołą często, ale miejscami też gorzkawą gawędą, nad kuflem piwa, w towarzystwie przyjaciół, z knajpianym gwarem w tle, acz tak naprawdę jest w tym coś więcej. A mianowicie: pewna życiowa filozofia. A może nie tyle filozofia – Šabach pewnie wolałby unikać takich poważnych słów greckiego pochodzenia – ile sposób patrzenia na ludzi i na życie. Pogodność, ale i brak złudzeń. Pewien minimalizm oczekiwań i umiejętność zadowalania się tym, co w zasięgu. I poczucie humoru, jako panaceum na wszystko.

Wspomniałem, że Brytyjczycy w dobie pandemii odchodzą od non fiction, co zdaje się o tyle logiczne, że reportaże i literatura faktu bywają przeważnie pesymistyczne, bo z zasady zajmują się tym, co złe. Zdarzają się jednak wyjątki: ja z dużą czułością wspominam lekturę „Zagubionego kosmonauty. Zapiski antyturysty” Daniela Kaldera. Ów Szkot spędził około dekady w Rosji i w rzeczonej książce spisał swoje doświadczenia, tyle że zamiast serwować nam reportaż w klasycznym stylu – pełen ludzkich dramatów – poszedł w stronę poetyki gonzo, czyli spojrzał – zgodnie z sugestią słynnej montypythonowskiej piosenki – na „bright side of life”. I tak „Zagubiony kosmonauta” dostarcza nam sporo wiedzy i faktów, a zarazem znaleźć w nim można kawałki otwarcie komiczne. Ja na przykład, jako praktykujący tłumacz, uwielbiam ten fragment, kiedy autor stara się nam przybliżyć poezję Wielimira Chlebnikowa, cytuję:

Oczywiście nie tylko proza dostarczyć nam może ukojenia. W roli lektury krzepiącej typu instant sprawdza się znakomicie Stanisław Jerzy Lec i jego „Myśli nieuczesane”. Stoję twardo na stanowisku, że jest to tom, który powinien znajdować się w każdym gospodarstwie domowym, bo jest po prostu konieczny i bardziej przydatny niż niejeden sprzęt AGD. Aforyzmy naszego klasyka często nie są specjalnie optymistyczne, przeciwnie: wszak chłoszcze on ludzkość w ogólności i człowieka w szczególności, wtyka nam tę swoją celność obserwacji jak kij między szprychy, ale też czyni to w przezabawny sposób. A niektóre z jego myśli to całe – acz zminimalizowane do granic możliwości – opowiadanka, jak choćby to:

Cytuję z pamięci, bo nie chce mi się teraz wertować całego tomu.

No i oczywiście poezja: w kraju Szymborskiej i Gałczyńskiego nikomu nie trzeba tłumaczyć, że poezja może być świetna i zabawna jednocześnie. Ja mam zawsze pod ręką tom Ogdena Nasha „W świecie mułów nie ma regułów”, w przekładzie, a jakże, Stanisława Barańczaka i losowo sobie po nim skaczę. Zawsze działa.

A Wy, P.T. Czytelnicy, czym się wprawiacie w dobry czytelniczy nastrój?

#czytamwdomu #kupujeksiazki