Ludzkość od dawna szczyci się swoimi osiągnięciami, stopniowym zapełnianiem białych plam wiedzą z różnych dziedzin. Szkoda, że wiedząc coraz więcej mamy coraz mniejszy respekt wobec tego, czego nie wiemy. Ignorujemy fakt, że to, do czego poznania usilnie dążymy, może nie mieć aż takiego znaczenia jak wszystko, czego się dowiemy niezamierzenie, zwyczajnie przez przypadek. Podobnie jak z poznawaniem ludzi, więcej powie nam o nich to, jak zachowają się w jednej ekstremalnej sytuacji, niż będziemy w stanie ocenić na podstawie wielu konwencjonalnych rozmów. Także dziś coraz większy wpływ na kształt świata mają rzadkie, niespodziewane zdarzenia, które doczekały się wdzięcznego określenia „czarne łabędzie”. Czym dokładnie są, dlaczego jest i prawdopodobnie będzie ich coraz więcej, a przede wszystkim jak zminimalizować negatywne skutki ich wystąpienia?

Zadanie wyjaśnienia tych kwestii jest arcytrudne, gdyż trzeba przekonać ludzi, że będąc coraz bardziej zaawansowani na wielu polach, stajemy się jednocześnie coraz bardziej bezbronni w zderzeniu z zagrożeniami, których się nie spodziewamy i dlatego zwyczajnie nie bierzemy pod uwagę. Jest to bardzo widoczne, chociażby w dziedzinie badań naukowych. Spośród ogromu tego, co jeszcze niepoznane, ludzie częściej zajmują się badaniem sytuacji typowych, bo łatwiej im wyobrazić sobie uzasadnienie dla konkretnych, powtarzalnych zjawisk. Zdecydowanie trudniej zająć się wydarzeniami niespodziewanymi, które nierzadko wywracają dotychczasowy stan wiedzy do góry nogami.

Rosnąca rola czarnych łabędzi skłania autora do przeciwstawienia dzisiejszych warunków, które nazywa Ekstermistanem, warunkom życia w Przeciętnostanie, rzeczywistości oswojonej, dobrze znanej z przeszłości. Chce tym samym uwypuklić ogromne zmiany, jakie zaszły we współczesnej rzeczywistości, a które są powszechnie ignorowane nawet przez ekspertów i środowiska naukowe. Przekonuje, że powinniśmy zmienić nasze myślenie o świecie, w jakim funkcjonujemy, bo zasady, które dotąd zwykle się sprawdzały, stają się bezużyteczne przy analizie obecnych czasów. Przeciętnostan charakteryzuje się niewielkimi odchyleniami od normy, większość osób i zjawisk jest tam typowa, przewidywalna, w mniejszym stopniu narażona na przypadek. W Ekstermistanie przeciwnie rządzi przypadek, z bliżej nieznanych przyczyn wynosząc jednych i umniejszając pozostałych, a ryzyko wystąpienia czarnych łabędzi wzrasta. Problem z nimi polega na tym, że wymykają się wszelkim prognozom, bazującym przecież na zdarzeniach przewidywalnych, powtarzalnych i mierzalnych a czarny łabędź żadnego z tych kryteriów nie spełnia. Czy wobec tego da się na jego wystąpienie jakkolwiek przygotować?

Przede wszystkim należy poważnie traktować już samą ewentualność wystąpienia „czarnego łabędzia”. Jest to trudne, bo od dawna przyzwyczailiśmy się polegać na prognozach tzw. ekspertów, oraz wszystkich tych, którzy zawodowo zajmują się szacowaniem ryzyka. Pora pozbyć się złudzeń co do ich trafności i w większym stopniu polegać na własnym zdrowym rozsądku. Nie lekceważyć potencjalnego problemu, tylko dlatego, że ryzyko jego wystąpienia ocenia się na znikome, bo gdy jednak wystąpi, jego skutki mogą przerosnąć najśmielsze oczekiwania. Dziś w dobie pandemii brzmi to szczególnie przekonująco, zwłaszcza że autor już kilkanaście lat temu dostrzegł ryzyko pojawienia się na świecie wirusa, jako konsekwencji globalizacji.

Ale jeśli sięgniemy po książkę w poszukiwaniu kolejnych złowrogich przewidywań, będziemy zawiedzeni. Autor, krytykując wszelkie prognozy, sam broni się przed ich formułowaniem. Poza tym jednym, na pewno nie uznamy czasu poświęconego na lekturę za stracony. Rzadko zdarza się, aby ktoś z taką łatwością poruszał się w wielu, pozornie niezwiązanych ze sobą dziedzinach. Taleb zgrabnie i płynnie żongluje przykładami i anegdotami z dziedziny ekonomii, filozofii, historii i matematyki. Każda kolejna część pracy utwierdza nas w przekonaniu o jego erudycji i oczytaniu. Mimo kompetencji nie narzuca własnej wizji, zachęca do stawiania pytań i sam potrafi zasiać w czytelniku ziarno niepewności. I bardzo dobrze, koniec końców niepewnością zajmuje się zawodowo.

Monika Kurek