Przyjrzyjmy się statystykom przygotowanym przez Bibliotekę Narodową w raporcie „Stan czytelnictwa w 2019 roku”. Wśród 30 najpoczytniejszych autorów znalazł się tylko jeden, który pochodził zza naszej wschodniej granicy – 26. miejsce przypadło Dostojewskiemu. Czy oznacza to, że o literaturze rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej i litewskiej wiemy mało i niechętnie czytamy książki tamtejszych twórców? Niekoniecznie. W rankingu Książnicy Narodowej oprócz miejsc dla szesnaściorga autorów z Polski, znalazły się te dla pisarzy z Anglii, USA, Skandynawii oraz pojedyncze dla Niemców, Hiszpanów. Bez względu na to, jak dużo bądź jak mało wiemy o tym, co piszą autorzy tuż za miedzą, warto się ich twórczości przyjrzeć bliżej.

Litwa

Polska i Litwa – wiadomo, wspólna historia, sporne Wilno, a w nim wiele akcentów związanych z twórczością autorów piszących po polsku. Jeśli wybieracie się (no, może nie teraz) do stolicy Litwy, koniecznie zajrzyjcie do biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, gdzie możliwe jest zwiedzanie po polsku i gdzie zobaczycie mnóstwo dzieł napisanych w naszym ojczystym języku. Przewodniczka zaprowadzi was też być może do stojącego w pobliżu biblioteki pomnika Słowackiego.

Wracając jednak do współczesności, choć nie do końca: dużą część książek tłumaczonych obecnie z litewskiego na polski stanowią pozycje historyczne. Mamy więc „Litwinów nad Morzem Łaptiewów” Dalii Grinkevičiūtė, dzieło opowiadające o jednej z największych litewskich traum XX wieku – zesłaniu do syberyjskiej Jakucji i „Mam na imię Maryté” Alvydasa Šlepikasa – powieść o „wilczych dzieciach” - niemieckich sierotach, które po wojnie szukały schronienia na Litwie.

Współczesne dzieła litewskie to jednak nie tylko książki związane z historią, jak dwie wspomniane powyżej czy „Silva Rerum”, o której była mowa we wstępie artykułu. To także opowiadania. Jak te autorstwa Giedry Radvilavičiūtė umieszczone w zbiorze „Dzisiaj śpię od ściany”. To opowiadania niepompatyczne i nieradosne, ale pełne ironii. Znajdują się w nich i elementy autobiograficzne, i elementy realizmu magicznego. W czasie lektury i się pośmiejecie, i zadumacie, i być może momentami zagubicie w jej intertekstualności (a przynajmniej dla mnie niektóre odniesienia były enigmatyczne). Wiele bowiem w tej książce nawiązań do dzieł litewskich twórców nieprzetłumaczonych (jeszcze) na polski. Mimo to „Dzisiaj śpię od ściany” to uczta intelektualna nie tylko dla odwiecznych wielbicieli litewskich (i nie tylko) myślicieli.

A co powiecie na zbiór wierszy „Pokój bez wstępu” Nijole Milliauskaitė? Autorka była żoną Vytautasa P. Bložėgo, bardzo cenionego litewskiego poety i przez lata żyła w jego cieniu. Zadebiutowała w wieku 35 lat, a jej twórczość została bardzo dobrze przyjęta. W 1995 roku zbiór „Pokój bez wstępu” został ogłoszony Książką Roku przez Litewski Związek Pisarzy, a w 2000 roku, na dwa lata przed śmiercią, przyznano Milliauskaitė literacką Nagrodę Narodową. Wiersze poetki są pełne wyimków z codzienności, przypominają kartki wyrwane z dziennika. Nie brak w nich też stojącej gdzieś w tle twórczości słynniejszego męża i literackiej konfrontacji z nią.

Rosja

Wybitnych pisarzy i poetów rodem z Rosji można by wymieniać bardzo długo. Dostojewski, Tołstoj, Bułhakow, Puszkin to tylko niektórzy z nich. W tym kraju, „w półtorej pokoju”, zajmowanym wraz z rodzicami w petersburskim mieszkaniu, wychował się także Josif Brodski. Poeta i eseista, który ukochał Wenecję i który też na sąsiadującej z nią wyspie San Michele został w końcu pochowany. Swoją miłość do tego miasta wyraził w „Znaku wodnym”, który na język polski przetłumaczył Stanisław Barańczak. Brodski uwielbiał odwiedzać Wenecję zimą, gdy była – jak zaznaczał – znacznie czystsza niż latem, gdy piękniej odbijało się w jej wodach światło, gdy nie odwiedzały jej tłumy turystów. To tam kwitła m.in. jego przyjaźń z Susan Sontag. Jak pisał o Wenecji w „Znaku wodnym”, „na muzeum to miasto się nie nadaje – samo jest dziełem sztuki, największym arcydziełem stworzonym przez nasz gatunek”. Esej Brodskiego świetnie nadaje się do czytania w nieśpieszne, pełne zadumy dni, choć do przygnębiających, mimo wszystko, nie należy.

Inaczej może być z „Przyszło nam tu żyć” Jeleny Kostiuczenko. Młoda – urodzona w 1987 roku – reportażystka, została w 2013 roku wyróżniona Nagrodą im. Gerda Buceriusa za odwagę w pracy dziennikarskiej. O tym, że Kostiuczenko mało czego się boi, przekonają się czytelnicy jej zbioru reportaży o sytuacji we współczesnej Rosji. O Rosji widzianej oczami „zwykłych obywateli”, którzy nie mają jak dojechać do pracy z oddalonych o wiele kilometrów od wszelkiej komunikacji publicznej miejscowości. O potężnym kraju wymarzonym przez separatystów z Doniecka, i w końcu – o rzeczywistości, w której przyszło żyć matkom z Biesłanu. Osiemnaście reportaży wciąga, tę niewielką objętościowo książkę czyta się błyskawicznie, a jej treść pozostaje w głowie na długo.

Białoruś

Wcale nie tak łatwo znaleźć choć trochę znanego i pochodzącego z Białorusi pisarza, którzy nie byłby Swietłaną Aleksijewicz. Spróbujcie wpisać na bookstagramie hashtag „belarusianliterature”, a nazwisko laureatki literackiego Nobla zobaczycie zapisane w wielu językach. Innych książek będzie mało, choć czasem gdzieś przemknie Olga Gromyko, pisarka fantasy, autorka „Kronik Belorskich”, co prawda pochodząca z Ukrainy, ale osiadła na Białorusi. Mała popularność w social mediach nie oznacza jednak, że Białorusini nie piszą, ewentualnie, że się ich nie tłumaczy, że instagramowicze się na literaturze białoruskiej nie znają lub że chwilowo świat skupia się na innych problemach tego kraju.

Niedawno w języku polskim ukazała się powieść „Bodaj Budka” autorstwa Natałki Babiny. Ałła, 50-letnia bohaterka książki, mimo złych przeczuć, postanawia kupić domek przy kolei - „budkę” związaną ze swoim dzieciństwem. No i wtedy dopiero zaczynają się dziać dziwne rzeczy. Wielu czytelnikom „Bodaj Budka” kojarzy się z klimatem powieści Olgi Tokarczuk, zwłaszcza z „Prawiekiem i innymi czasami”. Jest dziwnie, chaotycznie, a jednak chce się czytać dalej, by w końcu się dowiedzieć, o co chodzi. Ta książka nie jest klasycznym kryminałem, a pomieszaniem gatunków: są tu elementy fantastyki, powieści obyczajowej, a nawet wschodniosłowiańskiego realizmu magicznego. Lektura intrygująca, ale zdecydowanie nie do poczytania w czasie podróży pociągiem czy dla relaksu.

Bardziej można się zrelaksować przy „Traktorze” Juhasii Kalady. Tę się czyta łatwo i przyjemnie, choć trudniej interpretuje. „Traktor” został napisany po białorusku, a nie po rosyjsku, co już samo w sobie świadczy o tym, że utwór wcale nie jest taki prosty, jakim się na pierwszy rzut oka wydaje. Podobnie jak „Bodaj Budka” stanowi on połączenie kilku, choć zupełnie innych, gatunków: powieści postmodernistycznej, tzw. powieści kobiecej, a nawet romansu. Choć w sumie, czy ten romans jest taki interesujący? „Nie, prawdziwe zakochanie się w kobiecie byłoby dla Afanasija katastrofą; przeszkadzałoby mu czytać, odpychać się od podłogi, szykować śniadanie – zakochanie przeszkadzałoby mu w szczęśliwym życiu”. Chyba każdy czytelnik i każda czytelniczka po trosze Afanasija rozumie.

Ukraina

Naszą literacką podróż wzdłuż wschodniej granicy polski kończymy na Ukrainie. W 2020 roku pochodząca z tego kraju pisarka – Tania Malarczuk została nominowana za swoją książkę „Zapomnienie”, przetłumaczoną przez Marcina Gaczkowskiego, do Nagrody Literackiej Europy Środkowej Angelus (powędrowała ona jednak ostatecznie do Gorana Vojnovića, który otrzymał ją za „Moją Jugosławię”). Powieść wyróżniono jednak nagrodą BBC dla najlepszej ukraińskiej książki roku 2016, autorce przyznano także m.in. Nagrodę Literacką im. Josepha Conrada-Korzeniowskiego.

„Doszłam do wniosku […] że nie Bóg, nie miłość, nie piękno, nie potęga rozumu określają ten świat, a wyłącznie czas, upływ czasu i mgnienie ludzkiego życia w nim. […] Świat we mnie i wokół mnie znika bez śladu, a ja nie mogę nic zrobić, by go zatrzymać”. Czas to niemal bohater powieści Malarczuk. Niby wszechwładny, a jednak możliwy do powstrzymania - człowiek ma bowiem moc ocalania innych ludzi od zapomnienia.

A „Zapomnienie” jest opowieścią o Wiaczesławie Lipińskim, z pochodzenia Polaku, z wyboru Ukraińcu, który w pewnym momencie wymyślił sobie swoją narodowość. Wyjątkowa? Fascynująca? Wszystkie te pozornie banalne określenia pasują do powieści Malarczuk.

W języku polskim ukazały się także powieści innej ukraińskiej autorki – Natalki Śniadanko, która oprócz tego, że jest pisarką, tłumaczy również z języka niemieckiego, rosyjskiego i polskiego. „Lubczyk na poddaszu” to utwór, którego bohaterami są Saron i Sarona, od kilku lat tworzący małżeństwo. Ich imiona chyba nie pozostawiają wątpliwości, że matki tych dwojga przyjaźniły się w młodości? 

„Lubczyk na poddaszu” mimo że o małżeństwie opowiada, nie jest ani romansem, ani powieścią o kryzysie w miłości, ani o skomplikowanych relacjach damsko-męskich. Raczej o trudnościach w nawiązaniu tej relacji z samym sobą i tego, jak później te wewnętrzne przemyślenia przekazać drugiej osobie. „Lubczyk na poddaszu” pełen jest też obrazów Ukrainy – nie tej historycznej, nie tej pogrążonej w wojnie, a ukraińskości, która przejawia się w relacjach zięcia z teściową, sposobie jazdy samochodem czy przestrzeganiu ludowych zwyczajów. Powieść Śniadanko może spodobać się miłośnikom „Procesu” Kafki, bo choć na pierwszy rzut czytelniczego oka jest zupełnie innym literackim światem, i tutaj mamy do czynienia z izolacją dwojga bohaterów. Choć to podobieństwo jest nim tylko do czasu...

Lubicie czytać książki autorów i autorek pochodzących z krajów położonych na wschód od Polski, także tych, które z naszym krajem nie graniczą? Które z dzieł moglibyście polecić?

Fotografia otwierająca: Stanislav Kondratev / Unsplash