Nie jestem, drodzy Państwo, zwolennikiem teorii (czy też, w moim przekonaniu, raczej ludowej hipotezy) o raku na bezrybiu, bo wierzę, że o jakość zawsze warto dbać. Dlatego smutkiem napawa mnie skromna raczej popularność Amosa Oza w naszym kraju, której nie poprawiła nawet ekranizacja „Opowieści o miłości i mroku” z 2015 roku z Natalie Portman w roli głównej. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że jest on jednym z najlepszych żyjących pisarzy izraelskich. Cóż, może jego eseje zrobią nieco większą furorę…

Chociaż, prawdę mówiąc, jestem wobec tego sceptyczny. Nie ze względu na ich jakość, ale przede wszystkim dlatego, że spośród trzech tekstów zgromadzonych w tym tomie tylko pierwszy można uznać za uniwersalny. Pozostałe dwa skupiają się na kwestiach ściśle narodowych, głównie na konflikcie izraelsko-palestyńskim, który dla polskiego czytelnika może nie być już tak, jakkolwiek to brzmi, „atrakcyjny” jak przed laty. W kontekście Bliskiego Wschodu w naszym kraju dyskutuje się raczej o Syrii i kryzysie uchodźczym, kwestie żydowskie pokrywając tylko szybkim zapewnieniem, że nie jest się antysemitą.

Najciekawszą warstwą dwóch esejów Oza będzie dla rodzimego odbiorcy prawdopodobnie ta reporterska. Pisarz wielokrotnie udowadniał w swoich tekstach fabularnych, że ma niezwykły dar obserwacji, co tu po raz kolejny potwierdza. Odnosząc się do dziesiątek przykładów – zarówno historycznych, jak i literackich – dokonuje krótkiej, acz bardzo treściwej analizy narodu żydowskiego. Skupia się wokół znanej figury „ludu Księgi”, ale w sposób nieoczywisty: pozbawia to określenie konotacji religijnych, usuwając zeń wielką literę i zajmując się przede wszystkim odwieczną rodzimą tradycją tworzenia kolejnych komentarzy i egzegez. Z jego tekstów wyłania się obraz narodu rozkochanego w dyskusjach i intelektualnych dociekaniach, nieco swarliwego i zadufanego w sobie, ale z pewnością szczególnego i oryginalnego. Ponadto, co brzmi banalnie, ale przecież czasem właśnie tych oczywistych prawd oczekujemy, nawołuje do pokoju i rozsądku – czyli tego, co zarówno Izraelowi, jak i Palestynie jest bardzo potrzebne (choć żydowskim konserwatystom tezy Oza z pewnością nie przypadną do gustu).

Cały czas wspominam o dwóch esejach, ale co z pierwszym? Ten skupia się wokół tytułowego zagadnienia: fanatyków. Tekst jest bardzo specyficzny, bo nie przypomina klasycznego eseju, w którym wywód przerywa się rzadko i po to zwykle, aby zmienić perspektywę – ma on raczej formę mniej lub bardziej uporządkowanych notatek, a temat zmienia się w niemal każdym krótkim akapicie. Oz często też powraca do omówionych już kwestii, stale powtarzając swój manifest tolerancji: to nie muzułmanów trzeba się bać, a fanatycznych muzułmanów, dokładnie tak samo jak fanatycznych chrześcijan czy żydów. Tekst może rozczarować strukturalnych purystów, ale czyta się go bardzo przyjemnie.

„Do fanatyków. Trzy refleksje” to krótki, przyzwoity zbiór. Oz nie jest mistrzem eseistyki, ale potrafi się posługiwać piórem, a w każdym tekście wyraźnie czuć, że jest bardzo zaangażowany w opisywane problemy. Szczególnie polecam tę książkę miłośnikom twórczości Izraelczyka – pomaga ona uporządkować sobie polityczne, społeczne i historyczne tło jego prozy.

Bartek Szczyżański