W obronie republiki

"Spisek" jest drugą częścią cyklu "Imperium Rzymskie" – pierwsza to „Cycero” (nota bene polski wydawca nieźle namieszał z tłumaczeniem tytułów: w oryginale cały cykl nazywa się „Cycero”, a jego pierwsza część – „Imperium”. W tłumaczeniu nastąpiła swoista „zamiana”: cykl nazwano „Imperium Rzymskie”, a jego pierwszy tom –„Cycero”). Harris w "Spisku" pokazał prawdziwą pisarską klasę. Mistrzowsko zaprezentował tło obyczajowe późnej republiki i wykreował plastyczne, pełnokrwiste postaci. Świetnym pomysłem okazał się pomysł uczynienia narratorem sekretarza Cycerona, greckiego niewolnika Tirona. Z jednej strony jest on człowiekiem wrażliwym i inteligentnym, potrafiącym wnikliwie obserwować i wyciągać wnioski, z drugiej jest w Rzymie przybyszem, oglądającym życie metropolii i jej mieszkańców z pewnego dystansu (podobnie zresztą jak każdy z czytelników), w naturalny sposób zwracającym uwagę także na szczegóły i fakty doskonale znane rodowitym Rzyminom. W ten sposób Harris uniknął pułapki sztuczności, w którą wpadł m.in. Steven Saylor w „Cesarstwie”, gdzie bohaterowie nieraz mówią o sprawach oczywistych dla Rzymian, wyłącznie na użytek czytelnika.

W jednej z recenzji „Cycerona” przeczytałem trafną uwagę, że przez dwa tysiąclecia tytułowy bohater uchodził wprawdzie za wybitnego mówcę, ale też niezbyt interesującego człowieka i ogólnie postać pozbawioną charyzmy. Tymczasem Harris, zrywając z tym stereotypem, pokazuje Cycerona w zupełnie innym, znacznie korzystniejszym świetle. Składa się na to zarówno lojalność i szczery podziwu, jakim darzy swego pana narrator Tiron, ale także niezwykle interesujący opis procesów, w których występował Cycero - jako obrońca bądź oskarżyciel. Trudno nie podziwiać jego mistrzostwa w doborze i prezentacji argumentów, pomysłów taktycznych, zręczności i skuteczności. Tym bardziej, że sądownictwo w Rzymie było zbliżone do anglosaskiego, gdzie strony kierowały swoje argumenty nie do profesjonalnych sędziów, ale „zwykłych ludzi”, wyłonionych w drodze losowania, mających rozstrzygać o winie lub niewinności. Na naszą sympatię do głównego bohatera wpływa też wyeksponowany w powieści fakt, iż Cycero był dla rzymskiej arystokracji parweniuszem, „nowym człowiekiem”, nie mogącym pochwalić się słynnymi przodkami ani rodowym majątkiem - wszystko zawdzięczał wyłącznie wybitnemu talentowi i determinacji.

Choć to powieść bardzo dobra, to jednak „Cycero” okazał się zaledwie wstępem do „Spisku”, dając jedynie przedsmak tego, co ma do zaproponowania Robert Harris w drugiej części cyklu. W pewnej chwili uświadomiłem sobie, że druga część przewyższa pierwszą, całkiem przecież udaną, właściwie pod każdym względem: rozmachu fabuły, jej sugestywności, oddziaływania na emocje czytelnika, wreszcie wykorzystania historycznych źródeł i zaprezentowania własnego, oryginalnego punktu widzenia na burzliwe wydarzenia schyłku rzymskiej republiki. Zacznijmy od punktu ostatniego, gdyż wydawać by się mogło, że niewiele więcej, lub inaczej, można napisać o tych przełomowych dekadach w historii Rzymu, których bohaterowie pojawiają się w niezliczonych powieściach, biografiach i filmach. Jednak Harrisowi ta sztuka mimo wszystko się udała. Przyjrzyjmy się jak tego dokonał.

Otóż lektura „Spisku” uświadamia, że twórcy wspomnianych książek i filmów dość zgodnie przyjmują wobec kluczowych postaci tamtego okresu, takich jak Juliusz Cezar, Marek Krassus, Pompejusz, postawę bardziej lub mniej, ale jednak afirmatywną. Zgodnie z regułą, że historia nie sądzi zwycięzców, podkreśla się – zwłaszcza w przypadku Cezara – jego wybitny talent wodza, osobistą charyzmę, a także tragiczną śmierć w zamachu. Z kolei sama zmiana ustrojowa, gdy republika ustąpiła miejsca cesarstwu, jest przedstawiana jako obiektywnie konieczny proces dziejowy. Natomiast nigdy dotąd nie spotkałem się z punktem widzenia prezentowanym przez narratora „Spisku”, postrzegającego ustrój republiki rzymskiej jako wielką wartość, zbiorowe osiągnięcie i przedmiot dumy wielu pokoleń Rzymian. O ile chłodny obiektywizm w opisie dziejowych zmian nie dziwi w przypadku historyków, to już zgodna aprobata dla „prawa silniejszego” ze strony autorów powieści czy fabularyzowanych biografii jest co najmniej zastanawiająca.

Zrywa z takim postrzeganiem historii Robert Harris – i to zrywa radykalnie. W „Spisku” pokazuje Cycerona jako zdeterminowanego obrońcę ustroju republikańskiego, któremu zagrażają jednostki o wybujałej ambicji i bezwzględnym egoizmie. Schyłek republiki i narodziny cesarstwa – z interludium w postaci m.in. I triumwiratu – to w powieści nie żaden obiektywny proces, tylko rezultat spisku właśnie, właściwie zamachu stanu, przeprowadzonego w sposób brutalny i bezwzględny, poprzez łamanie prawa, zastraszanie a nawet zabijanie przeciwników, uliczny terror. Republikańskiej sile argumentów przeciwstawiono argument siły, a bohaterowie tych zdarzeń w ujęciu Harrisa nie różnią się zbytnio od amerykańskich mafiosów z czasów prohibicji. W rezultacie schyłek republiki rzymskiej wykazuje sporo analogii do ostatnich lat Republiki Weimarskiej.

Czytelnik „Spisku” nie podzielałby tak zaskakującego punktu widzenia i radykalnych ocen narratora, gdyby nie walory literackie powieści. Harris pisze sugestywnie i klarownie. Za pomocą celnych opisów, trafnych uwag i błyskotliwych dialogów mistrzowsko buduje napięcie. Postacie pierwszego planu, ale też drugoplanowe i epizodyczne na kartach powieści nabierają życia. Największej jednak sztuki Harris dokonał wykorzystując w tekście mowy Cycerona. Czytane samodzielnie nie porywają, natomiast mistrzowsko osadzone w kontekście fascynującej fabuły, w znakomicie dobranych fragmentach, nabierają niezwykłego blasku. Nie widać przy tym żadnych szwów, powieść stanowi organiczną całość i trzeba się naprawdę postarać, aby wskazać w których momentach Harris oddaje głos samemu Cyceronowi. Można zatem porównać autora „Spisku” do jubilera, który wyciągniętemu z czeluści sejfu diamentowi nadał szlif, a następnie osadził brylant w godnej go oprawie. Nie muszę chyba wspominać, z jaką niecierpliwością czekam na trzecią część cyklu, mającą nosić tytuł „Dyktator”.

W obronie republiki

"Spisek" jest drugą częścią cyklu "Imperium Rzymskie" – pierwsza to „Cycero” (nota bene polski wydawca nieźle namieszał z tłumaczeniem tytułów: w oryginale cały cykl nazywa się „Cycero”, a jego pierwsza część – „Imperium”. W tłumaczeniu nastąpiła swoista „zamiana”: cykl nazwano „Imperium Rzymskie”, a jego pierwszy tom –„Cycero”). Harris w...