O tym jak działa pamięć naukowcy i artyści debatują od lat. I choć nie mam ani chęci, ani najmniejszego zamiaru ścigać się z nimi, to lektura „1956. Przebudzonych” dobitnie uświadomiła mi jedną drobną cechę procesu zapamiętywania – to mianowicie, że jest nieporównywalnie bardziej kruchy od swojego antagonisty. Po przeczytaniu obszernej książki Piotra Bojarskiego trudno uwierzyć, iż o tak wielu rzeczach człowiek mógł zapomnieć.

Jestem pewien, że każdy niemal Wielkopolanin, podobnie jak ja, tytułowy rok natychmiast skojarzy z krwawymi wydarzeniami Poznańskiego Czerwca. Powiem więcej: mimo iż znałem koncepcję serii „Lata” (wcześniej ukazał się w niej doceniony „1945. Wojna i pokój” Magdaleny Grzebałkowskiej), która zakłada raczej serię krótkich reportaży dotyczących różnych zdarzeń, a nie szczegółowe opracowanie pojedynczych zjawisk, to wypatrywałem rozdziału dotyczącego brutalnej pacyfikacji strajku robotników z prawdziwą niecierpliwością. I, przyznaję, zawiodłem się na nim – choć świadectwo uczestników doskonale unaocznia tragizm tych kilku czerwcowych dni, to Bojarski nie powiedział o nich nic nowego; w tym rzeczowym reportażu brakuje choć odrobiny artyzmu i subiektywizmu.

Drugie oczywiste skojarzenie z 1956 przybiera oczywiście kształt nazwiska (czy też imienia): mowa naturalnie o towarzyszu Wiesławie, Władysławie Gomułce i odwilży, która wiąże się z jego powrotem na stanowisko I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR. Na poświęcony jemu rozdział czekałem nieco spokojniej, ale Bojarskiemu udało się mnie zaskoczyć. Tym razem jego chłodny obiektywizm rodem ze starej szkoły reportażu idealnie współgra z tematem: autor powstrzymuje się zarówno od krytyki wszelkich zaniechań Gomułki, jak i wychwalania jego działań na rzecz wolności w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zamiast tego stara się opisać człowieka z jego wątpliwościami i lękami, w czym bardzo pomagają mu obszerne materiały z rozmów z Ryszardem Strzeleckim, synem Gomułki – pokazanie towarzysza Wiesława zarówno z perspektywy zdystansowanego dziennikarza, jak i bliskiej osoby daje świetny efekt.

Najważniejszą rzeczą, jaką można powiedzieć o „1956. Przebudzonych” jest jednak to, że doskonale przypomina – nie o tym jednak, co od razu przychodzi na myśl (jak Poznański Czerwiec czy odwilż gomułkowska), ale o rzeczach, które tak oczywiste nie są. Przykłady? Całe mnóstwo: „Kanał” Wajdy, który wielu kojarzy jako wybitny film, lecz z pewnością niewielu byłoby w stanie przedstawić tak dokładny opis jego powstawania, jak zrobił to Bojarski; czasopismo „Po prostu”, które rozpoczęło kariery wielu polskich dziennikarzy i realnie wpływało na kształt PRL-u, przeżywające w 1956 szczyt swojej mocy; I Ogólnopolski Festiwal Muzyki Jazzowej, gdzie rodziła się legenda Krzysztofa Komedy, a swe święto przeżywała subkultura bikiniarzy; w końcu najpopularniejsze miejsca na nocnej mapie Warszawy. Bojarski udowadnia, że rzeczywistość nie tyle bywa nawet, a zawsze jest zdecydowanie bardziej skomplikowana niż mogłoby się wydawać. Rok 1956 pod jego piórem ożywa jako mozaika najróżniejszych wydarzeń, nie tylko tych, które zapisały się w historii naszego kraju tak wyraźnie.

„1956. Przebudzeni” z pewnością nie jest literaturą wybitną; żaden ze zgromadzonych w tomie krótkich reportaży nie wybija się ponad poziom solidności. Z pewnością jednak lektura tej książki pobudza do refleksji nad postrzeganiem historii – nie tyle w kontekście filozofii i w ramach wysokich intelektualnych rejestrów, co najzwyczajniejszego spojrzenia wstecz.

Bartosz Szczyżański