Z dzisiejszej perspektywy wiele nawet najbardziej spektakularnych wydarzeń historycznych jest postrzeganych w dużym uproszczeniu i bez większych emocji, jako hasła w encyklopedii i rozdziały w podręcznikach. Wprawdzie najbardziej dramatyczne epizody, takie jak egzekucje koronowanych głów czy szaleństwa rzymskich cesarzy, nawet po wiekach potrafią przemówić do wyobraźni. Ale już dokonania dawnych naukowców czy wynalazców, nawet te najdonioślejsze, nie wydają się zbyt ekscytujące. Zwłaszcza jeśli ich autorzy mieli więcej szczęścia niż Giordano Bruno i nie zakończyli kariery na stosie.

Takim właśnie doniosłym wynalazkiem, który miał ogromny wpływ na całą epokę nowożyną, był bez wątpienie druk, wynaleziony przez Jana Gutenberga. Do tej pory sądziłem, że dokonanie to było kwestią głównie techniczną, podobnie jak pierwszy komputer osobisty, skonstruowany w garażu rodziców Steve'a Jobsa. Otóż nic podobnego. Jak udowadnia „Uczeń Gutenberga”, przedsięwzięcie pierwszego drukarza więcej miało wspólnego – pod względem skali trudności i podejmowanego ryzyka – z wyprawami wielkich odkrywców niż działalnością komputerowych wizjonerów. Żadna tam spokojna dłubanina w domowym zaciszu, ale twarda walka: praca w ukryciu trwająca latami, zagrożenie ze strony Kościoła, a przy tym nieustanne widmo porażki i finansowej ruiny.

Wszystkie te dramatyczne okoliczności narodzin druku Alix Christie opisuje w swoim późnym debiucie. Jej Gutenberg bynajmniej nie jest typem spokojnego rzemieślnika-innowatora. To prawdziwie rogata dusza, połączenie geniusza i aferzysty, cynicznego manipulatora, ale też otwartego na nowe idee człowieka renesansu. Narratorem jest tytułowy uczeń, czyli Peter Schöffer, początkowo skryba niechętny samej idei druku, zmuszony przez ojczyma do terminowania u Gutenberga, później – prawa ręka mistrza i współtwórca pierwszej drukowanej biblii.

Autorka powieści przedstawia się jako drukarz, dziennikarka i pisarka, w takiej właśnie kolejności. Jej wielkie zamiłowanie do tej pierwszej dziedziny daje się odczuć w trakcie lektury „Ucznia...”. Bolesne narodziny sztuki drukarskiej, mozolne przekuwanie idei na praktykę, metodą licznych prób i błędów, zostało przedstawione jako wielkie wyzwanie i fascynująca przygoda, w równym stopniu angażująca samego Gutenberga, jak też czytelników. Te właśnie fragmenty, dla mnie najciekawsze, przywodziły na myśl "Pachnidło" Patricka Süskinda, z równie sugestywnymi opisami rzemiosła dawnych perfumiarzy.

Wydrukowanie niespełna 200 egzemplarzy Biblii Gutenberga, z dzisiejszej perspektywy drobiazg, w realiach XV wiecznej Moguncji było istną mission impossible. Sponsorującemu całe przedsięwzięcie kupcowi – Johannowi Fustowi, zrujnowało to finanse i zdrowie. Nic dziwnego, że ogromne emocje towarzyszyły także Peterowi, w wielu sprawach wchodzącemu w ostre spory z Gutenbergiem. O relacjach pomiędzy nimi wiele mówi fragment, gdy mistrz, przedkładający szybki zysk nad dyskrecję, został pojmany przez miejscowego biskupa: Gutenberg na pewno zacznie gadać, zanim jeszcze oprawcy zdążą podgrzać obcęgi, jeśli w ogóle jakieś tortury będą potrzebne. Bardziej prawdopodobne, że z własnej woli wyśpiewa im wszystko. Peter pomyślał wtedy, że chciałby mieć garotę albo kawałek drutu – cokolwiek, żeby uciszyć tę jazgotliwą gębę.

Mówi się, że sukces ma wielu ojców. W tym przypadku stało się inaczej. Narodziny druku wiążemy tylko z Janem Gutenbergiem. Tymczasem geniusz niemal zawsze potrzebuje pomocników, żeby idea mogła się urzeczywistnić. Warto pamiętać, że Steve'a Jobsa wspierał Steve Wozniak, Mark Zuckerberg mógłby nie dać rady bez pomocy Eduardo Saverina, a Biblia Gutenberga nie uchodziłaby do dziś za mistrzostwo typografii (o ile w ogóle by powstała), gdyby nie Peter Schöffer. Dobrze się stało, że Alix Christie przypomniała o tej postaci i jej zasługach dla „epoki Gutenberga”.

Bogusław Karpowicz