W porównaniu do historycznego uroku pokrętnych średniowiecznych alejek ściśniętych murami budynków, pokrojony prostopadłymi ulicami i przecznicami Manhattan może się nam, zepsutym Europejczykom, wydawać nieco ponury. Jednak właśnie w tej Siatce przyjętej w 1811 roku, która podzieliła wyspę na 2028 kwartałów determinując jej przyszłość, należy szukać istoty purytańskiej pożądliwości nowojorczyków. Wymyślona jeszcze w XIX wieku filozofia określiła charakter Manhattanu po dzień po dzień dzisiejszy i nie dała mu żadnych możliwości zmian. Manhattanizm jako program stał się występkiem przeciw naturze, przeciw rzeczywistości; pragnął życia w świecie stworzonym od początku do końca przez człowieka, a więc wewnątrz fantazji. Dla Nabokova byłby zatem powieścią idealną. Dla Rema Koolhaasa stał się idealnym tematem książki.

Eksperyment Manhattan, według autora, jest jedynym takim triumfem irracjonalizmu w historii, projektem fantastycznym, w którym rolę boga pełni Wieżowiec. Idea ta, sprawdzona wpierw na Coney Island (opisana w fascynującym rozdziale o lunaparku), jeszcze w fazie embrionalnej została przeszczepiona na wyspę i tam zakiełkowała pnącymi się do nieba budynkami. Każdy z 2028 kwartałów miał stać się odrębnym rajem, każdy gmach oddzielnym, niezależnym od swoich sąsiadów światem. Po jakimś czasie budowle zmieniłyby się w swoje własne pomniki zastygające w czasie. Lecz aby pulsujące życie miasta nie rozsadziło ich od środka, postanowiono dokonać architektonicznego odpowiednika lobotomii: przecięto połączenie między powierzchownością wieżowców a ich wnętrzem. Fasady nie zmieniały się; oczom przechodniów ukazywał się cały czas ten sam widok: brązowe mury, setki okien, wbijające się w niebo prostopadłościany. To co najważniejsze miało miejsce w środku, jak choćby projekt „Rzymskich Ogrodów Murraya” Henry’ego Erskina remodelujący wnętrze istniejącego budynku: realistyczna rekonstrukcja rzymskiej rezydencji na podstawie odlewów i wiernych kopii [..] wyposażenia domostw pławiącego się w wielkich luksusach ludu starożytnego świata, jakim byli Rzymianie okresu cesarstwa.

Kiedy okazało się, że największym problemem wyspy stało się wzrastające zagęszczenie budynków, architekci zebrali się, aby temu zaradzić. Zdawszy sobie sprawę, iż racjonalne rozwiązanie równoznaczne byłoby z zagładą filozofii manhattanizmu, postanowili, że jedyną przyszłością miasta będzie ciągłe posuwanie się naprzód, niekończący się postęp. W tym celu należy jeszcze bardziej oderwać się od rzeczywistości, zbudować lepsze sztuczne raje, piętro po piętrze wypełnić je wspaniałymi światami dla nowego człowieka – człowieka dążącego do perfekcji: Rozkoszna morska bryza, imponujący widok i dwadzieścia pięter z mieszkaniami dla członków sprawiają, że Downtown Club to idealny dom dla mężczyzn wolnych od obowiązków rodzinnych i pragnących korzystać z najnowszych osiągnięć w dziedzinie zwiększania komfortu życia. W budynku Radio City Music Hall, gdzie radości nigdy dość, znany showman Roxy wpada na pomysł, aby podczas przedstawienia na scenie o szerokości miejskiego kwartału przy pomocy nowoczesnej techniki zaprezentować widzom najprawdziwszy zachód słońca, a właściwie jego ucieleśnienie bardziej realne od pierwowzoru. Jednak w dniu premiery widzowie oddaleni o sześćdziesiąt metrów od sceny nie widzą grymasów na twarzach komediantów, którzy grają tak samo jak przed laty, a spektakl wypadł przygnębiająco słabo – zupełnie zagubił się wśród wielkich triumfów architektury i mechaniki. Wydaje się, że manhattanizm może obejść się bez ludzi.

„Deliryczny Nowy Jork” jest trudną lekturą, ponieważ łączy w sobie cechy biografii i traktatu filozoficznego. Uzbrojeni w wyobraźnię przedzieramy się przez imitujące nowojorskie kwartały rozdziały, co chwilę przystając, żeby zadrzeć głowę – czasami wracamy po własnych śladach ćwicząc umiejętności twórczego czytania. Lecz prędzej czy później zmęczenie weźmie górę i książka wyląduje na półce; właśnie wtedy zdarzy się coś ciekawego: tekst zacznie żyć w naszych głowach. Po paru dniach porozrzucane myśli ukryte wcześniej za plątaniną zdań ułożą się w rozpoznawalny wzór, a naszym oczom ukaże się niesamowity widok.

Rafał Łukasik