Książka, która wykończyła Flauberta, rozpoczyna się wspaniałą lustrzaną sceną. W tle zamknięty dwiema śluzami leży kanał Saint-Martin, przy brzegu dwa rzędy beczułek, a na pierwszym planie w samym centrum kadru stoi ławka; nagle z przeciwnych stron, powiedzmy, że ten mniejszy z lewej, a wysoki postawny z prawej, wychodzą dwaj mężczyźni i jednocześnie na niej siadają. Gdyby na tym poprzestać, scena wydaje się całkiem zwykła, ale właśnie teraz Flaubert pozwala rozkwitnąć swojemu geniuszowi. Żeby otrzeć pot z czoła, zdjęli nakrycia głowy i każdy położył swoje obok siebie; wtedy mały człowieczek dostrzegł napisane w kapeluszu sąsiada: „Bouvard”; a ten z łatwością wyczytał w kaszkiecie jegomościa w surducie słowo: „Pécuchet”. Wspaniały pomysł na wprowadzenie i związanie ze sobą bohaterów. Aby dopełnić symetrię, autor dodaje Bouvardowi i Pécuchetowi po jednym przyjacielu i nudnym zawodzie; obaj panowie są kopistami.

W życiu każdego mężczyzny przychodzi taki czas, gdy pragnie on jeszcze raz (albo chociaż raz) przeżyć wielką przygodę i odcisnąć piętno na rzeczywistości, niezależnie od tego, jak bolesne to by się dla niej okazało. Naszych bohaterów owa potrzeba dopada, kiedy mają po 47 lat. Wkrótce po spotkaniu nad kanałem zostają dobrymi przyjaciółmi. Łączy ich rozczarowanie światem, napędza potrzeba szydzenia z ludzkiej głupoty, a zwyczajne życie zaczyna mierzić. Na szczęście Bouvard dziedziczy pokaźny spadek, Pécuchet ma trochę oszczędności, do tego obaj obfitują w tak wielkie pokłady radośnie beztroskiej ignorancji, że pozazdrościłby im niejeden polityk. Postanawiają więc rzucić wszystko, kupić kawałek ziemi, wyjechać z miasta i poświęcić się wielkim sprawom.

Wstawać będą przy śpiewie skowronków, żeby chodzić za pługiem, pójdą z koszykiem zbierać jabłka, będą patrzyli, jak robi się masło, młóci, strzyże owce, chodzi koło pasieki i będą się delektowali rykiem krów, zapachem siana. Upajają się własnymi wizjami o prawdziwym życiu na prawdziwej wsi. I przyspieszają wyjazd z mieszczańskiego Paryża.

Jako nowi właściciele ziemscy szybko zabierają się do roboty. Przez znajomych zamawiają książki, studiują ogrodnictwo, planują, sadzą, sieją, znęcają się nad roślinami, które nie chcą rosnąć, tak jak powinny; jakby za nic miały ambicje spoconych neofitów. Znudzeni jednym pisarzem sięgają po innego, wierzą każdemu, wyśmiewają wszystkich. Czytając dzieła naukowe trafiają na przepaściste spory ideologiczne między autorami, jednak jako życiowi optymiści zbywają je krótkimi parsknięciami, głośno zatrzaskując zbędne tomiska. Matka natura sporo się nacierpi, zanim chłopcy zdadzą sobie sprawę z poniesionej klęski. Mimo to nie poddają się i skaczą od jednej dziedziny nauki do drugiej, z każdej wybierając tylko te fragmenty, które ich interesują. Błyskawicznie ferują wyroki, marząc o przyszłych sukcesach i sławie. Z politowaniem kręcą głowami nad niewiedzą otaczających ich ludzi. Każdemu są
w stanie udowodnić, że się myli. I to na dobre 150 lat przed wynalezieniem Facebooka.

Nieustający entuzjazm tylko na moment powstrzymuje Bouvarda i Pécucheta po ogrodniczym fiasku. Z rozpędem rzucają się w chemię, potem obcują z anatomią, zostają zwolennikami zdrowego żywienia, z bystrością jastrzębi spoglądają w gwiazdy, grzebią w biologii, pasjonuje ich geologia, ale irytuje nieznośna nomenklatura; przecież ziemie z okresu dewońskiego nie znajdują się tylko w Devonshire. Niezrażeni szczegółami brną dalej. Zostają archeologami, przyglądają się kołom historii, badają literaturę, szybkim krokiem wchodzą w politykę, ale odbijają się od sporu lewicy z prawicą i wpadają w chwilowy kryzys. Wdają się w romanse, uprawiają gimnastykę, wywołują duchy, zabierają się za medycynę powodując wiatry u krowy. Następnie przychodzi czas na filozofię. Niestety gubią się w Spinozie i ściągają z Paryża poręczne opracowanie tematu. Przytłoczeni nadmiarem wiedzy tracą wiarę w ludzkość; rozważają samobójstwo. Ratuje ich religia. Są urzeczeni ewangelią i czystością duszy. Przed końcem książki zdążą jeszcze zaadoptować dwie sieroty, a także zaprojektować przebudowę Chavignolles, miasta w pobliżu którego mają farmę.

W strukturę „Bouvarda i Pécucheta” ugodziły nieco założenia przyjęte przez Flauberta podczas pisania powieści, której daleko do misterności „Pani Bovary”. Oczywiście autor nie postradał na stare lata poczucia smaku. Satyra znakomicie odgrywa swoją rolę; książka jest prześmieszna, chociaż gna na złamanie karku; krótkie warczące zdania wypluwają w stronę czytelnika rój nazwisk i pojęć dawno już zapomnianych. W naturalny dla siebie sposób pan Gustaw pluje jadem na mieszczański sposób bycia i coś, co jego stryjeczny kuzyn, Nabokov, nazywał poszłost’. Wyżywa się okrutnie na swoich Don Kiszotach nauki, ale dopiero łącząc ten sadyzm z poczuciem humoru i współczuciem dla niefortunnych kopistów, wyrabia kunsztowniejszą formę.

W końcu i tak zalała go krew. Podczas sporządzania notatek do ostatniego rozdziału Flaubert padł trupem. Kiedy umierał, musiał być wściekły, że coś tak prozaicznego jak życie ingeruje w tworzenie sztuki.

Rafał Łukasik