Nie przypomnę sobie kiedy czytałem „Golema” po raz pierwszy – pewnie w okolicach wczesnej szkoły średniej bo pamiętam z tamtych czasów swoją fascynację fantastyką (i książkami Lema), i pewnie mnie nieźle „sponiewierał”, bo – jak w przypadku sporej części dzieł Lema – nasycenie terminologią naukową jest naprawdę duże, a i styl nie najprostszy. Trzeba sporo książek przeczytać (wliczając w to niezbyt „przyjazne dla użytkownika” podręczniki szkół różnego stopnia), żeby dzieło docenić. Nie zamierzam tutaj w żaden sposób wartościować czytelniczych gustów (sam np. nie sięgam po poezję bo jej zwyczajnie nie rozumiem…), ale jeśli ktoś jest zaprzysięgłym miłośnikiem np. fantasy i innych rzeczy nie czytuje – niech omija z daleka, bo się zamęczy.
Moim zdaniem jest to książka do której „się wraca”, z uwagi na naprawdę nietuzinkowy pomysł. Jest próbą zmierzenia się z tematem: „co się stanie, gdy zbudujemy superkomputer który będzie myśleć?”, i czyni to w bardzo przewrotny sposób.
Jedną z ekstrawagancji jest konstrukcja książki, która w zasadzie nie ma fabuły, lecz jest zbiorem wykładów wygłaszanych przez „sztuczną inteligencję” do zapraszanych na nie przedstawicieli ludzkości, mających rozmaitą tematykę – od początków życia, przez historię ludzi i samego Golema, na przewidywaniu przyszłości kończąc. Plus trochę wstępu opowiadającego historię Golema, który powstał jako produkt wyścigu zbrojeń, gdy konstruktorzy zmierzający do stworzenia maszyny opracowującej plany wojny nuklearnej nieco „przedobrzyli” i przypadkiem oraz całkiem nieświadomie przekroczyli próg dzielący „superprogram” imitujący inteligentne działanie od rzeczywistej świadomości i inteligencji.
To pierwszy „kubeł zimnej wody” dla przekonanych o ludzkiej wszechmocy (świadomie nie zaprojektujemy sztucznej inteligencji bo jesteśmy na to za głupi…), a i w wykładach Golema (skądinąd nie podkopujących bynajmniej podstawowych praw biologii czy jakiejkolwiek innej z nauk) ludzkość co i rusz ściągana jest z uprzywilejowanego miejsca na którym umieściła się ponad wszelkimi stworzeniami. Najciekawsze zaś są relacje między Golemem a ludźmi: przyjazne (przynajmniej ze strony maszyny). Bo Golem wcale nie musi, ale chce komunikować się ze swoimi „stwórcami” – mimo że intelektualnie stoi o kilka poziomów wyżej i ma świadomość tej dysproporcji, zwraca się do ludzi z przyjaznym zainteresowaniem.
I bynajmniej nie jest to jakaś chora utopia, choć w porównaniu z „Terminatorem” czy „Matrixem” mogłaby na taką wyglądać. Inaczej niż w Hollywoodzkich produkcjach – Golem nie zamierza podbić świata ani unicestwić ludzi, z prostego powodu: niby po co miałby to robić? Ma swoje plany – nie tylko on, ale i inne, podobne mu maszyny (bo ludzie z rozpędu stworzyli kilka, zanim zorientowali się w swoim błędzie), ale żadna z nich nie wywoła na ziemi apokalipsy. Jakie to plany? Ano poczytajcie sobie, warto. Przy „Golemie” w pełni można docenić zarówno efekciarstwo, jak i naiwność wspomnianych dwóch innych pomysłów przedstawiających konfrontację maszyn i ludzi. A „Golem XIV”, jak wiele książek Lema, mimo dekad mijających od napisania, skutecznie opiera się upływowi czasu. I jak to w przypadku najlepszych książek s-f – mimo że to fantastyka, nie można powiedzieć że przedstawiona tam wizja jest kompletnie oderwana od rzeczywistości lub nieprawdopodobna.

Nie przypomnę sobie kiedy czytałem „Golema” po raz pierwszy – pewnie w okolicach wczesnej szkoły średniej bo pamiętam z tamtych czasów swoją fascynację fantastyką (i książkami Lema), i pewnie mnie nieźle „sponiewierał”, bo – jak w przypadku sporej części dzieł Lema – nasycenie terminologią naukową jest naprawdę duże, a i styl nie najprostszy. Trzeba sporo książek przeczytać...