Druga z kolei wielka powieść Sienkiewicza, "Potop" (1887 r.), wzbudzała w czytelnikach nie mniej zajęcia jak pierwsza, "Ogniem i mieczem", nie mniej gorączkowo była pochłaniana, nie mniej wywoływała uwielbienia w rozmowach. Trzecia natomiast, "Pan Wołodyjowski", kończąca cykl Trylogii, znacznie chłodniej przyjęta została i jakoby tylko dla "konsekwencji" była chwalona.

Było to, oczywiście, zwykłym wynikiem naszego usposobienia gorączkowego; w początkach płoniemy jak świece, niebawem dymimy jak kaganki. Niepodobna wszakże nie zauważyć w tym objawie i innych także czynników.

Treść i duch "Potopu" oraz "Pana Wołodyjowskiego", może także bezwiednie, dla krytyków ze sfery arystokratycznej nie mogły być w tak wysokim stopniu sympatyczne jak treści i duch powieści "Ogniem i mieczem". Tu była w pewnej mierze, w osobie Wiśniowieckiego, apoteoza oligarchii naszej XVII wieku, przez wskazywanie (wbrew dziejom) jej płomiennej miłości dla kraju, jej rycerskiego animuszu i jej wzniosłej pobożności; a tam, przeciwnie, w Januszu i Bogusławie Radziwiłłach, Radziejowskim, Opalińskim, wystawił autor zwyrodnienie tej oligarchii, przepaścistą, niczym napełnić się nie dającą jej pychę, ambicję, samolubstwo, żądzę władzy, prowadzące do zdrady i wyrzeczenia się własnej ojczyzny, gdy, przeciwnie, cnotę, męstwo, poświęcenie przypisał nie znanym wśród arystokracji, skromnym rodom szlacheckim Czarnieckiego, Kmiciców, Wołodyjowskich, ba! takim mieszczanom z rodu, jak Kordecki, lub chłopom góralom. (...) Tu jednostki spomiędzy szlachty występują w roli zbawców kraju wśród najstraszliwszej zawieruchy nieszczęść, oligarchowie zaś w roli nikczemników, co tylko swoje prywatne interesa pragnęliby uratować i egoizmowi osobistemu lub kastowemu dogodzić, bez względu na to, co z krajem się stanie.

Takie obrazy nie mogły być rozpatrywane z upodobaniem przez wielbicieli bohaterstwa księcia Wiśniowieckiego z "Ogniem i mieczem", bo choćby nawet w rozważaniu dziejów przyznawali im trafność i prawdę, to przecież woleliby zapewne, ażeby taki sąd o oligarchii pozostał w dziejach historycznych, a nie przenosił się do utworów sztuki, jako działających na ogół bardziej bezpośrednio i skutecznie niż wywody ściśle naukowe. Gdyby takie obrazy namalowane były przez którego z powieściopisarzy o silnie zaznaczonych demokratycznych rysach, to może by krytycy z owej sfery arystokratycznej znaleźli sposobność do krzyków o zohydzanie przeszłości dla tendencji; ponieważ jednak zrobił to twórca postaci księcia Jeremiego, nie poczytali mu za grzech wystawienia prawdy dziejowej, ale niesmak swój wewnętrzny wyrazili chłodniejszym przyjęciem "Potopu" i zdaniem o jego niższości artystycznej w porównaniu z pierwszą powieścią.