„Blaszany bębenek” to pełna dziwów opowieść o losach Oskara Matzeratha, urodzonego w Gdańsku syna Niemca i Kaszubki, który na własne życzenie przestał rosnąć w wieku trzech lat. Natomiast w szerszym ujęciu to opowieść o pograniczu i niełatwym nieraz sąsiedztwie. Gdańsk od wieków był miastem, w którym przecinały się losy Polaków, Niemców, Kaszubów i Żydów. Jak zaznacza w swojej powieści pisarz, miasto to było też sceną dla wielkiej historii. Nie inaczej było w pierwszej połowie dwudziestego wieku, w której to rozgrywa się akcja powieści. Historycznym tłem jest tutaj oczywiście rozwój i upadek niemieckiego nazizmu, który jest także nieodwołalnym końcem pewnego okresu w historii Gdańska. „Blaszany bębenek” można zatem odczytywać jako apoteozę wielokulturowego miasta, które dzisiaj już nie istnieje.

Najważniejszym momentem w życiu głównego bohatera - oprócz oczywiście chwili, w której dobrowolnie zaprzestał wzrostu – są trzecie urodziny, kiedy to rodzice uczynili go posiadaczem zabawkowego blaszanego bębenka. Od tej pory będzie on nierozłączny z tą zabawką, a na każdą próbę odebrania przedmiotu swojej adoracji będzie reagował głośnym krzykiem. Jak się rychło okaże, okrzyk ten ma dodatkową moc – w trymiga rozprawia się ze szkłem, zamieniając jego formę ze zwartej w potłuczoną. Co więcej, głównego bohatera poznajemy w dość nietypowych okolicznościach – jako pacjenta zakładu dla nerwowo chorych. Jak więc widać, czytelnik od samego początku książki ma do czynienia z kreacją dość osobliwą. Oskar jest nie tylko bohaterem powieści, ale także jej narratorem. Aby jeszcze bardziej udziwnić swoje dzieło, Gunter Grass stosuje naprzemienną narrację w pierwszej oraz trzeciej osobie, która potrafi zmienić się w ramach tego samego zdania. Osobliwą kwestią jest też ton opowieści o niełatwych przecież czasach narodzin totalitaryzmu, wojennej zawieruchy i trudnej powojennej odbudowy. Opowieść Oskara pozbawiona jest cech normatywnych. Fakt występuje tutaj w swojej niezachwianej prostocie, właściwej postrzeganiu świata przez umysł dziecka. Obdziera to przeszłość zarówno z heroicznego, jak i martyrologicznego charakteru, co dla czytelnika, przywykłego do tradycyjnych narracji o tamtych czasach i wydarzeniach, może być pewnym szokiem (zob. głośna i kontrowersyjna scena gry w karty podczas obrony Poczty Polskiej w Gdańsku).

Najciekawsze jest to, że choć zasadniczo brak w „Blaszanym bębenku” jakiejś głębszej fabuły opartej na związkach przyczynowo-skutkowych (poza oczywiście następstwem zdarzeń historycznych), to pisarzowi udało się ciągle podtrzymywać moje zainteresowanie podczas lektury. Po prostu chciałem się dowiedzieć, dokąd właściwie zmierzamy. Sama historia Oskara kończy się dość niespodziewanie i właściwie nic nie stałoby na przeszkodzie, aby napisać jej kontynuację.

Lektura „Blaszanego bębenka” w moim wypadku trwała niespodziewanie długo. Objętościowo jest to dość pokaźna pozycja, a i Gunter Grass zdecydowanie przedkłada warstwę opisową nad dialogi, których jest stosunkowo niewiele. Mam wrażenie, że czasami pisarz wpadał w jakiś amok tworzenia zdań, z których budował kolejne sceny i opisy. Tym samym ciekawe fragmenty przeplatają z tymi okrutnie przegadanymi, przy których naprawdę trzeba się skupić, aby nie stracić wątku. W „Blaszanym bębenku” nie brakuje również ironii, absurdu, ale też momentów poczucia zażenowania czy - żeby nie powiedzieć mocniej – obrzydzenia (np. fragment o ceglanej zupie). Trochę kontrowersji może wzbudzić też bezwstydna erotyka w dość sprośnym wydaniu. Tym samym niemiecki pisarz wymieszał w swojej powieści naprawdę wiele skrajnych elementów, które mogą wzbudzać rozmaite emocje i interpretacje. Myślę jednak, że nie można zaprzeczyć, że pod względem czysto literackim powieść rzeczywiście stoi na noblowski poziomie.

Już po skończonej lekturze spróbowałem przeanalizować, o co tak naprawdę w tej powieści chodzi. I wtedy dopiero doszła do mnie, chyba nieco spóźniona, refleksja, że pod na pierwszy rzut oka absurdalną treścią może kryć się jednak jakiś zakamuflowany przekaz. Dobrym przykładem jest trójkąt miłosny między matką Oskara, Agnieszką, z domu Koljaiczkową, a Janem Brońskim i Alfredem Matzerathem. Główny bohater często zmienia wersję, co do tego, który z tych dwóch mężczyzn był jego faktycznym ojcem. Pokręcone relacje tych postaci można potraktować jako aluzję do ścierania się trzech pomorskich żywiołów narodowych. W takim ujęciu wątpliwości Oskara, dotyczące osoby jego ojca, są możliwe do zinterpretowania jako wewnętrzne rozterki jednostki w odniesieniu do własnej tożsamości narodowej, zawsze i wszędzie kształtowanej przez otocznie społeczne. Myślę, że można by się pokusić o poszukanie innych przykładów dla tego typu ukrytych treści. Tym bardziej, że „Blaszany bębenek” bardzo mocno czerpie z życiorysu samego pisarza.

Na koniec muszę się szczerze przyznać, że mam pewien problem z ostateczną oceną „Blaszanego bębenka”. Jak dla mnie jest to zaskakująca, trochę dziwna i pełna sprzeczności książka. Ktoś nawet użył tutaj słowa – monstrualna. W pełni mogę się z tym określeniem zgodzić. Gunter Grass rzeczywiście napisał monstrualną powieść. A jeśli ktoś poszukuje w niej realizmu i historycznej adekwatności, tego spotka poważny zawód. Koniec końców odczytuję tę książkę jako próbę ukazania konkretnej rzeczywistości pewnego miejsca (Gdańska), obdartej z prostego podziału na dobrych i złych. Pisarz celowo zniekształca przeszłość w krzywym zwierciadle nonsensu, aby nie wpaść w pułapkę schematyczności i banału.

„Blaszany bębenek” to pełna dziwów opowieść o losach Oskara Matzeratha, urodzonego w Gdańsku syna Niemca i Kaszubki, który na własne życzenie przestał rosnąć w wieku trzech lat. Natomiast w szerszym ujęciu to opowieść o pograniczu i niełatwym nieraz sąsiedztwie. Gdańsk od wieków był miastem, w którym przecinały się losy Polaków, Niemców, Kaszubów i Żydów. Jak zaznacza w...