Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Tym razem w serii Prozy Iberoamerykańskiej przyszedł czas na Urugwaj. „Dziękuję za ogień” to powieść tamtejszego pisarza, Mario Benedettiego (generacja 45), w której przenosimy się do lat 60. XX wieku. Powieść - wyjąwszy kilka rozdziałów - jest w zasadzie introspekcją głównego bohatera, Ramona Budino, w której musi on zmierzyć się ze swoim nie do końca szczęśliwym życiem. Choć należy do wyższej warstwy średniej, ma żonę i syna, a zawodowo prowadzi dobrze prosperujące biuro podróży, nie odczuwa życiowej satysfakcji. Ciążą mu bowiem relację z jego ojcem, kiedyś kochanym Tatą, a teraz po prostu Starym. Urugwajski pisarz tworzy zatem sytuację wewnętrznego rozdarcia bohatera, na którym to tle odmalowuje ówcześnie aktualną sytuację społeczną w swoim kraju.

A więc osią przewodnią powieści jest konflikt na linii syn-ojciec. Edmund Budino, senior rodu, to człowiek obdarzony niezwykłą charyzmą oraz siłą woli, co wykorzystuje do podporządkowania sobie otoczenia. To typ bezwzględnej persony, która tylko dzięki własnym zdolnościom doszła do ogromnego znaczenia w niewielkim Urugwaju. Inna sprawa, że nie zrobił tego do końca uczciwie. Wręcz przeciwnie - cała jego kariera była sztuką lawirowania i naginania prawa. Stary doskonale zna się na ludziach, potrafi czytać ich słabości, aby je następnie wykorzystać do własnych celów. Nie jest mu obcy szantaż, przekupstwo, groźby, a może i nawet stosowanie przemocy. Mamy zatem do czynienia z postacią cyniczną i pozbawioną wszelkich skrupułów. Ale ten obraz własnego ojca Ramon odkrywa z czasem, gdyż jego pierwsze wspomnienia związane z Tatą są bardzo pozytywne. Dopiero pewien incydent między ojcem a matką bohatera otwiera mu oczy. Właśnie wtedy Tata staje się Starym, a w Ramonie zaczyna kiełkować nienawiść do rodzica.

Silna osobowość ojca żywo kontrastuje z bezbarwnymi postaciami jego dwóch synów. Hugon, młodszy brat Ramona, to kompletne rozczarowanie dla Edmunda, z którym nie wiąże on żadnych nadziei. Ma je w stosunku do starszego syna, gdyż dostrzega w nim inteligencję, ale jednocześnie widzi też kompletny brak charakteru i zdecydowania. Stary rozgrywa syna, który dzięki jego pieniądzom założył własny biznes i prowadzi dostatnie życie. Również główny bohater jest świadomy tego wewnętrznego konfliktu: z jednej strony, pogłębiającej się niechęci do ojca, a z drugiej - świadomości, że całe jego ustabilizowane życie zawdzięcza wypracowanej przez Starego renomie nazwiska Budino. To paląca zadra, która nie daje wewnętrznego spokoju i zatruwa mu życie. Jednocześnie komfort dostatniej egzystencji powstrzymuje go przed „rozpoczęciem wszystkiego od nowa”. Oto coś na kształt współczesnej odsłony kompleksu Edypa.

Pod postacią rodziny Budino pisarz przedstawia świat urugwajskiej klasy średniej i wyższej (używając ówczesnej terminologii - burżuazji). Ukazując ich dostatnie życie pod względem materialnym, jednocześnie odsłania pustkę ich życia wewnętrznego. Kompleksy, zawiedzione nadzieje, brak prawdziwych celów życiowych itp. - te elementy możemy wyczytać z prozy Benedettiego. Ramon jest tutaj sztandarowym przykładem zagubionego dojrzałego mężczyzny, nie potrafiącego odnaleźć szczęścia w życiu zawodowym oraz małżeńskim i szukającego pocieszenia w płytkich, najczęściej seksualnych, relacjach z przypadkowo napotkanymi kobietami. Jest to zatem wątpliwy moralnie świat zaspokajania chwilowych zachcianek i pogoni za wydumanymi fantazjami, czego najlepszym przykładem jest relacja głównego bohatera z żoną własnego brata, o czym jeszcze wspomnę. Inną odsłoną pustki tej klasy społecznej jest pogardliwy stosunek do własnego kraju, z czym pisarz rozprawił się w rozpoczynającym powieść rozdziale rozgrywającym się w Nowym Jorku.

Lata 60. XX wieku w Urugwaju to czas dyktatury wojskowych i narastania tendencji autorytarnych w kraju, który uchodził za najbardziej stabilny spośród państwa latynoamerykańskich („latynoska Szwajcaria”). W społeczeństwie zaczyna coraz większą popularność zdobywać lewica. Pisarz przedstawia trzy podejścia do tego zjawiska w rodzie Budino. Nie dziwi, że Stary, kapitalista starej daty, uważa socjalizm za stek szkodliwych bzdur i jest jego twardym przeciwnikiem. Ramon z kolei przeżył w młodości fascynację lewicową ideologią, ale jego chwiejny i niezdecydowany charakter uniemożliwił mu prawdziwe zaangażowanie w działalność polityczną lub społeczną. Będąc synem własnego ojca ogranicza się do cichego wsparcia, jakiego udziela własnemu potomkowi, Gustavo. Najmłodszy przedstawiciel rodu Budino to z kolei przykład młodzieży inteligenckiej, ostro atakującej ówczesną sytuację społeczno-ekonomiczną kraju z pozycji zbliżonych do lewicującego anarchizmu. Spór o idee jest tematem wielu rozmów między Gustavo i Starym, z których z reguły zwycięsko wychodzi senior rodu. Kierując się własnym doświadczeniem, bezlitośnie punktuje on naiwność i młodzieńczy zelotyzm swojego wnuka. Ramon w tym konflikcie skrycie wspiera syna, ale z drugiej strony nie może wyzbyć się swojego zachowawczego podejścia, starając się jednocześnie hamować młodzieńczy entuzjazm juniora dla sprawy. Pisarz nie kończy wątku Gustavo, a więc nie wiem, jaką ostatecznie drogę obierze najmłodszy z roku Budino.

Kulminacyjnym momentem powieści jest finał romansu między Ramonem i jego szwagierką, która idzie z nim do łóżka, ale odmawia opuszczenia męża, czyli brata głównego bohatera. Tym samym kobieta wydaje wyrok na jednego z przedstawicieli rodu Budino. To punkt bez odwrotu, w którym Ramon traci ostatecznie jakiś inny cel, który mógłby nadać sens jego życiu, choć trudno jednocześnie uwierzyć, że odbicie żony własnemu bratu i porzucenie dla niej własnego małżeństwa rzeczywiście byłoby jakimkolwiek ratunkiem dla głównego bohatera. Należy to raczej traktować jako kolejny przejaw niedojrzałości i chwiejności bohatera, który poprzez idealizację Dolores próbuje wypełnić pustkę własnej egzystencji. To rozpaczliwy akt pogoni za niemożliwym do zrealizowania ideałem prawdziwego szczęścia. Ramon jednak nie zdaje sobie z tego sprawy, a odtrącenie przez kochankę uznaje za ostateczny powód do rozwiązania sporu ze Starym. Nie będę zdradzał, jak zakończy się konfliktu między ojcem i synem. Stanowi on zamknięcie powieści, w którym poznajemy prawdę o Edmundzie Budino. Ale czy na pewno? Czy Stary wobec własnej kochanki nie gra do końca tej samej roli? A może właśnie wtedy ukazuje siebie po raz pierwszy jako całkowicie bezbronnego i zranionego, co stałoby w sprzeczności z całym jego dotychczasowym życiem? Zakończenie intrygi przewodniej powieści przez urugwajskiego pisarza pozostaje pod tym względem pewne niedopowiedzenie, umożliwiając czytelnikowi własną interpretację postaci Starego.

Podsumowując, „Dziękuję za ogień” to opowieść o międzyludzkich relacjach (nie tylko tych rodzinnych), ale również otwarta przez pisarza dyskusja o kształcie społeczeństwa urugwajskiego lat 60. XX wieku i trapiących je problemach. Benedetti nie mówi tutaj wprost, ukrywając treść społeczną pod płaszczykiem rodzinnego konfliktu. Ale znajomość historii Urugwaju odsłania „drugie dno” tego utworu, w którym to widać z wolna nadciągający kryzys, a więc upadek demokracji, narastające dysproporcje społeczne oraz narodziny ruchu Tupamaros, który do początku lat 70. będzie walczył z wojskową dyktaturą. Konflikt w rodzinie Budino jest zatem możliwy do odczytania jako konflikt społeczny, w którym stara i kapitalistyczna elita (skryta pod postacią Edmunda Budino) rządzi twardą ręką krajem. Ich dzieci (Ramon) zadowalają się materialnym bezpieczeństwem, gwarantowanym przez konserwatywne elity. Dopiero młode pokolenie w postaci Gustava dostrzega potrzebę zmiany, ale czy będzie w stanie ją dokonać? Tę kwestię pisarz pozostawia nierozstrzygniętą. Z perspektywy czasu możemy jednak odpowiedzieć na to pytanie - było, gdyż w latach 80. Urugwaj powrócił do demokracji.

Tym razem w serii Prozy Iberoamerykańskiej przyszedł czas na Urugwaj. „Dziękuję za ogień” to powieść tamtejszego pisarza, Mario Benedettiego (generacja 45), w której przenosimy się do lat 60. XX wieku. Powieść - wyjąwszy kilka rozdziałów - jest w zasadzie introspekcją głównego bohatera, Ra...

Rozwiń

Zwiń

Lubię czytać o światach, które odeszły w zapomnienie. Takim nieistniejącym już światem jest południowoamerykańska pampa, czyli w przybliżeniu rozległy i równinny obszar leżący na pograniczu Argentyny, Urugwaju i Brazylii. A wszystko zaczęło się wraz z przybyciem na te tereny Europejczyków i założeniem pierwszych hodowli bydła w Nowym Świecie. I - jak to w hodowli bywa - od czasu do czasu co cwańsze egzemplarze „dawały nogę” z estancji i zapuszczały się w rozległą i bezludną pampę. Z czasem zwierzęta zdziczały, a ich liczebność rosła w wyniku niekontrolowanego rozrodu. Wkrótce w ich ślady poszli ludzie. Przestępcy, dłużnicy i różnego rodzaju niespokojne duchy, nie pasujące do nowo tworzącego się kolonialnego społeczeństwa - bezkresna pampa przyciągała wszystkich, tworząc z nich kozaków Nowego Świata. Gauczów (hiszp. gaucho).

Ale kim dokładnie byli gauczowie? W zasadzie należałoby ich ulokować między kowbojami a traperami z terenów północnoamerykańskich. Ich głównym zajęciem było przemierzanie pampy i pomoc w hodowli bydła, która stała się jedną z dominujących dziedzin gospodarki argentyńskiej. Korzystali oni właśnie z nagromadzenia zbiegłych zwierząt, na które polowali, aby się wyżywić i pozyskać ich skóry. Byli też mistrzami jazdy konnej, więc chętnie byli zatrudniani przez ranczerów do ujeżdżania koni lub pędzania wielkich stad zwierząt hodowlanych. Gauczowie jednak nade wszystko cenili własną wolność i specyficznie pojęty honor, a z racji ustawicznego życia w siodle i bycia w ciągłej drodze, byli przyzwyczajeni do wszelkich niewygód oraz posługiwania się bronią (w szczególności sławnymi nożami facon, za pomocą których rozstrzygali co poważniejsze kwestie sporne). A poza tym pili ogromne ilości yerba mate.

Literatura gauczowska jest szczególnie mocno obecna w Argentynie, w której epopeją narodową jest „Martin Fierro”, poemat poświęcony właśnie życiu na rozległych pampach w północnej części tego kraju. Ale temat ten poruszali również inni pisarze argentyńscy. „Don Segundo Sombra” jest krótką powieścią napisaną w 1926 roku przez Ricardo Guiraldesa, w której odmalowano powoli odchodzący do przeszłości świat gauczów, przegrywających starcie z nowoczesnością i postępem. Powieść tę określiłbym mianem „sielanki gauczowskiej”, gdyż w sposób wyidealizowany oddaje ona tryb życia gauczów. Ten momentami nieco naiwny idealizm świadczy o wielkiej sympatii, jaką Guiraldes darzył to środowisko, czego zresztą dowodzi przepiękna dedykacja na początku książki.

Czas akcji powieści nie jest dokładnie sprecyzowany, ale możemy założyć, że toczy się ona w momencie pisania powieści, a więc w latach 20. XX wieku. Głównym bohaterem, który pełni równocześnie rolę narratora, jest chłopak-sierota z małego miasteczka (jego prawdziwą tożsamość poznamy na samym końcu powieści), który w wieku czternastu lat ucieka od swoich bezwzględnych ciotek i podąża na pobliskie ranczo w poszukiwaniu pracy jako resero, tj. zawodowy poganiacz bydła. Do tego kroku skłania go przypadkowe spotkanie z don Segundo, doświadczonym gauczem, który również przybył do miasteczka w poszukiwaniu zajęcia. Dodajmy, że postać don Segundo była zainspirowana przez prawdziwego gauczo z estancji Guiraldesa, don Segundo Ramireza (zdjęcie człowieka do zobaczenia na Wikipedii).

Natomiast w powieści postać don Segundo Sombra jest wyidealizowanym i żywym obrazem kultury gauczowskiej, w której mamy zawarte wszystkie cechy charakterystyczne dla tego typu osobowości - małomówność, honorowość, siła fizyczna, biegłość w ujeżdżaniu koni oraz spędzie bydła, zapewne też umiejętność posługiwania się nożem i wreszcie bogate doświadczenie z twardego życia na pampie. Don Segundo to także doskonały opowiadacz rozmaitych historii oraz anegdot. Sombra to nazwisko wybrane nieprzypadkowo, gdyż słowo to znaczy po hiszpańsku „cień”. I taka też jest rola tej postaci, która zawsze pozostaje gdzieś na uboczu, niewiele mówi, ale jej osobowość odciska silne piętno na wymowie całego utworu. Główny bohater (celowo nie zdradzam jego imienia) określa go mianem „ojca chrzestnego”, gdyż jest dla niego wzorcem postępowania, choć jemu samemu daleko jeszcze do życiowej mądrości i opanowania don Segundo. Mimo to chłopak chce być takim jak on, więc przez kilka lat nie odstępuje go na krok, ucząc się od niego trudnego sposobu życia gaucza. Trwa to do czasu, aż otrzymuje niespodziewaną wiadomość, która ujawnia jego pochodzenie. Don Segundo pełni zatem w powieści podwójną rolę - jest jednym z jej bohaterów, a jednocześnie jest uosobieniem gauczowskiego ideału.

Cała fabuła powieści nie jest skomplikowana i służy pisarzowi przede wszystkim do odmalowania świata gauczów, ich sposobu bycia oraz obyczajów. Pisarz w kolejnych rozdziałach w sposób bardzo szczegółowy przedstawia kolejne scenki z gauczowskiego życia, a więc mamy tutaj pracę na estancji wielkiego hodowcy bydła, następnie obszerną relację z arreo, tj. przepędu bydła między odległymi posiadłościami ranczerów; mamy wreszcie przykłady gauczowskich rozrywek - hazardu powiązanego z walkami kogutów i wyścigami konnymi, wiejskich festynów i zabaw tanecznych oraz raczej krótkotrwałych miłostek z napotykanymi w czasie wędrówek kobietami. Wszystko to pisarz oddaje z niezwykłym znawstwem tematu, z zachowaniem nawet drobnych detali, co jeszcze raz podkreśla, że świat ten nie był mu obcy, choć sam Guiraldes był zamożnym i wykształconym człowiekiem, właścicielem bogatej estancji La Portena. Nie przeszkadzało mu to jednak czuć autentycznego podziwu dla tych prostych, ale twardych jak „nandubajowe słupy” (nandubay - południowoamerykańskie drzewo o niezwykle twardym i odpornym na procesy gnilne drewnie) ludzi, z którymi przyszło mu codziennie się zadawać i w których towarzystwie zapewne też dorastał. Stąd też w powieści możemy odnaleźć liczne nawiązania autobiograficzne do losów jej autora.

Nie sposób odmówić tej powieści uroku literackiego. Opisy są bardzo szczegółowe, pełne porównań i momentami poetyckiego języka, który zastosowano do opisu pampy. Ciekawie czyta się o tym egzotycznym dla nas świecie, choć w pewnym momencie przychodzi do nas refleksja, że to na pewno nie jest komplementarny obraz świata gauczów. Poza sceną pojedynku na noże dwóch pobocznych postaci z powieści, w którym to jeden z nich ginie, w powieści trudno szukać ciemnych stron tego „fachu”. A te z pewnością musiały w rzeczywistości występować. Przede wszystkim podstawowym napojem gauczów w powieści jest yerba mate, ale - znając życie - trudno uwierzyć, że byli to sami praworządni i wstrzemięźliwi od alkoholowych uciech osobnicy. Wszak mówimy o prostych i przeważnie niewykształconych ludziach. Tym samym można postawić powieści zarzut zbytniego monumentalizmu, czyli patrzenia na świat gauczów wyłącznie przez „różowe okulary”. Natomiast inna sprawa, że powieść argentyńskiego pisarza ma bardzo nostalgiczną wymowę, a końcowa scena odjazdu o zmierzchu don Segundo jest w zasadzie oddaniem niepowstrzymanego procesu przemijania gauczów jako grupy społecznej. Co ciekawe, główny bohater opuszcza swoje miasteczko o wschodzie słońca, co dodaje dodatkowego znaczenia powieści, która rozpoczyna się o poranku, a kończy o zmierzchu, niejako oddając początek i koniec świata gauczów. Zacytujmy Guiraldesa: „Przybycie oznacza dla resero jedynie pretekst do odjazdu” - ten cytat z powieści doskonale oddaje, czym był gauczowski żywot. „Iść dalej, dalej, coraz dalej”.

„Don Segundo Sombra” jest zatem próbą utrwalenia wyidealizowanego mitu gaucza, jako postaci odchodzącej w przeszłość argentyńskiej historii. To także opowieść o fatum ludzkiego przeznaczenia, któremu opór mogą stawić jedynie jednostki takie jak don Segundo. Bezkresna pampa została zasiedlona, zdziczałe bydło wybite lub ponownie schwytane, a nowoczesne państwo krzywym okiem spoglądało na wszelkie jednostki żyjące według innych praw niż tych ustanowionych w rządowych gmachach gdzieś daleko w stolicy - oto powody dla których świat gauczowski w swojej pierwotnej formie musiał zniknąć. Nie oznacza to jednak, że odszedł całkowicie. Zapewne potomkowie gauczów nadal kultywują spuściznę po wolnych i dumnych jeźdźcach z pampy, ale czy w dobie mediów masowych, mechanizacji hodowli i wreszcie zawłaszczenia każdego akra ziemi postacie takie jak don Segundo mogłyby znaleźć jakąkolwiek nić powiązania z minioną przeszłością? Chyba nie, skoro dla gaucza najważniejsza była nieskrępowana wolność. Tę wolność czuć w powieści Ricardo Guiraldesa, ale czuć tutaj też żal za światem, który przeminął.

Lubię czytać o światach, które odeszły w zapomnienie. Takim nieistniejącym już światem jest południowoamerykańska pampa, czyli w przybliżeniu rozległy i równinny obszar leżący na pograniczu Argentyny, Urugwaju i Brazylii. A wszystko zaczęło się wraz z przybyciem na te tereny Europejczyków...

Rozwiń

Zwiń

„Egzamin” to pierwsza powieść jednego z najsławniejszych argentyńskich pisarzy, Julio Cortazara, i zarazem pierwsza tegoż autora, którą miałem okazje przeczytać. Książka została ukończona we wrześniu roku 1950, ale ówcześnie nie udało się jej wydać i dopiero po śmierci pisarza trafiła ona w ręce czytelników. To zatem dość nietypowy przypadek gdy wczesne dzieło pisarza niejako zamyka jego literacki dorobek, choć podobno można odnaleźć w nim wszystkie charakterystyczne cechy późniejszej twórczości Cortazara.

Bohaterami powieści jest grupka młodych ludzi, którą dzisiaj określilibyśmy mianem paczki znajomych. Dwójka z nich, Juan i Klara, oczekuje na egzamin w Budzie, do którego zostały im dwa dni. I właśnie podczas tych dwóch dni rozgrywa się akcja powieści. Czas ten wykorzystują na szwendanie się po Buenos Aires w towarzystwie innej pary, Andresa i Stelli, oraz ich wspólnego znajomego, Kronikarza, który jest dziennikarzem lokalnej gazety. Stąd jego pseudonim. Podczas swojej eskapady odwiedzają ulubione knajpy i dyskutują o literaturze oraz otaczającej ich rzeczywistości. W dyskusjach tych zawarta jest w gruncie rzeczy refleksja samego autora na temat literatury, ulubionych pisarza i wizji twórczości artystycznej w ogóle. „Egzamin” to także zawoalowana forma krytyki ówczesnego społeczeństwa argentyńskiego z punktu widzenia młodego intelektualisty - i tu należy upatrywać powodu, dla którego książka nie ukazała się drukiem tuż po jej napisaniu. Ale o tym napiszę szerzej nieco później.

Narracja powieści początkowo jest zupełnie normalna aż do momentu, w którym na scenę wkracza... kalafior. Pojawiają się także niestandardowe rozwiązania w zakresie formatowania tekstu, a więc wtręty, różne dopowiedzenia, wykrzyknięcia, nieraz opuszczone wersy lub urwane zdania itp., co znacząco utrudnia lekturę. Szczególnie, że ta, będąca początkowo zapisem intelektualnych konwersacji grupki młodych ludzi, z czasem zaczyna nabierać coraz bardziej niepokojącego charakteru. W opisach pobocznych pojawiają się bowiem surrealistyczne elementy, potęgujące poczucie nierealności, a później niepokoju i wreszcie narastającego zagrożenia. Egzamin Juana i Klary - będący wydarzeniem, wokół którego zbudowano raczej skąpą fabułę powieści - jest pretekstem do roztoczenia wizji postępującej dezintegracji świata otaczającego bohaterów. Początkowo do czytelnika docierają jakieś nieśmiałe szepty o mgle spowijającej miasto oraz narastającej duchocie i parności powietrza. Następnie coraz śmielej pisarz zamieszcza kolejne opisy, w których fizyczna struktura miasta zaczyna się z wolna rozpadać, by pod koniec powieści jawnie już zaserwować czytelnikowi zupełnie apokaliptyczną atmosferę upadku wielkiej metropolii.

Dla mnie książka ta posiada przyjemnie nostalgiczną aurę życia intelektualnego z połowy ubiegłego stulecia, a więc epoki sprzed nastania mediów masowych, w której literatura była jedną z podstawowych rozrywek dobrze wykształconych młodych ludzi z wielkich miast, a dyskusje o przeczytanych książkach oraz znanych pisarzach stanowiły jedno z ich głównych zajęć. Jest tutaj oczywiście jakiś elitaryzm społeczny, gdyż pisarz ukazuje grupkę młodych intelektualistów (poeta, pisarz, dziennikarz, studenci), którzy pośród wzajemnych rozmów i lektur poszukują sensu własnego życia. Z dzisiejszego punktu widzenia zaprezentowany w książce poziom znajomości literatury, szczególnie francuskiej, może wydawać się nieco sztucznym i napuszonym pozerstwem, ale warto pamiętać, że powieść powstawała w zupełnie innych czasach, w których znajomość nie tylko klasyków, ale także awangardowych pisarzy stanowiła istotny atut towarzyski w kręgach zaangażowanej młodzieży uniwersyteckiej.

W prozie Cortazara mamy zatem do czynienia z ustawicznym balansowaniem na granicy świata realnego i świata surrealistycznego, ustawicznie wykrzywiającego powieściową rzeczywistość (służą temu wprowadzone przez pisarza takie figury literackie jak grzyby, kości, psy itd.). Ale są tutaj także obecne inne elementy, na które warto zwrócić uwagę. Przede wszystkim humor (ach, ten kalafior będący obiektem troski Juana), który niejako zmiękcza gęstniejącą atmosferę schyłku wielkiego miasta. Sceny bójki o grzebień lub sprzątania zatłoczonego tramwaju, którym podróżują bohaterowie, wywołują uśmiech na twarzy. Szczególnie ta pierwsza sytuacja, w której szanowni i stateczni mężczyźni starli się o pierwszeństwo do skorzystania z zawieszonego na łańcuszku w męskiej toalecie grzebyka do czesania, bawi do łez. Inną cechą charakterystyczną dla „Egzaminu” jest specyficzny przeintelektualizowany język, pełen trudnych i rzadko spotykanych słów (eskapizm, pleonazm, anachoreta itp.), którymi bohaterowie operują na równi z młodzieżowymi przekleństwami. Także pomoc słownika języka polskiego podczas lektury jest bardziej niż wskazana. Wreszcie warto zwrócić uwagę na błyskotliwość dialogów tworzonych przez pisarza, gdyż w prozie Cortazara postacie mówią dużo i często.

To, co łączy bohaterów powieści (poza Stellą), to ich inteligenckie zacięcie, które wyraźnie odróżnia ich od szarych mas napotykanych na ulicach miasta. Wydaje się, że rozmowy i refleksje poszczególnych postaci są zatem młodzieńczą próbą pisarza zdefiniowania problemów tej grupy czy też klasy społecznej. To świat problemów teoretycznych, roztrząsania kwestii literackich i filozoficzny, a dla niektóry - przysłowiowego dzielenie włosa na czworo. Ale w tych rozmowach bohaterów Cortazara kryje się też parę naprawdę mądrych i ciekawych obserwacji, jak na przykład refleksja Andresa: „Spać - to znaczy gubić się, a kiedy usiłujesz powtórnie zasnąć, to znaczy, że szukasz powtórnej ucieczki.”, na którą Juan odpowiada: „Wiem, lekkiej śmieci bez konsekwencji. (...) ale na tym polega właśnie wielka sztuka spania, wspaniałość drzemki. Wakacje od samego siebie, nie widzieć nic i nie widzieć siebie. Wspaniałe, che”. Tego typu intrygujących przemyśleń znajduje się w powieści naprawdę sporo, więc warto czytać ją naprawdę uważnie, aby ich nie przeoczyć („Przyrost przeklinania stoi w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do siły narodu.”).

Zamykając już kwestię postaci, warto wspomnieć o jeszcze jednym bohaterze powieści, którego celowo do tej pory pominąłem, gdyż stanowi on dla mnie nie lada zagadkę. Otóż śladami grupy przyjaciół podąża tajemniczy Abel (Abelito), który pojawia się w tych samych miejscach, co oni, ale w zasadzie niewiele więcej o nim wiemy. Pisarz trzyma go w celowym ukryciu, z którego wychodzi tylko na moment, aby ukazać się bohaterom. Jego celem zdaje się być Juan i Klara, ale widzą go też inni bohaterowie. Jest to postać ważna dla finału powieści, ale jednocześnie nie do końca potrafię odgadnąć jej rolę w książce. Dopiero dalsze poszukiwania ukazują całkiem ciekawą interpretację tej postaci, która w ujęciu pisarza mogła być wcieleniem samego miasta Buenos Aires (ELBA, tj. El Buenos Aires?), które pod jego postacią śledziło parę głównych bohaterów, aby ich „wchłonąć” w peronistyczną rzeczywistość.

Otóż to, i tutaj wreszcie dochodzimy do zasadniczej problematyki powieści. Bez znajomości realiów życia w Argentynie na przełomie lat 40. i 50. wiele odwołań pisarza pozostaje dla współczesnego europejskiego odbiorcy niemożliwa do zrozumienia bez sięgnięcia po głębszą analizę utworu. Cała scena wizyty bohaterów na Plaza de Mayo (literacka przepowiednia faktycznego pogrzebu Evy Peron w dwa lata po napisaniu powieści) jest zapewne jakimś odwołaniem do peronizmu, populistycznego ruchu politycznego, który panował w ówczesnej Argentynie, a którego pisarz był zadeklarowanym przeciwnikiem (czy mgła opanowująca miast to właśnie alegoria peronizmu zawłaszczającego Argentynę?). A jeśli tak, to postacie poszczególnych bohaterów można zinterpretować według konkretnych typów podejścia do zjawiska populizmu Perona. Kronikarz, który usypia na końcu powieści w barze pod wpływem wypitego alkoholu - to przykład postawy intelektualistów zagłuszających własne sumienie w obliczu narastającego peronizmu. Juan i Klara to z kolei przykłady chwiejnej postawy, która miota się od akceptacji do sprzeciwu wobec stosunków społeczno-ekonomicznych systemu. Wreszcie Andres - to właśnie on popycha parę do ucieczki z pochłoniętego przez czerwoną mgłę Buenos Aires, i to on stawia potem czoło prześladującemu ich Ablowi. Wynik tego starcia pozostaje niewyjaśniony przez pisarza, choć należy przypuszczać, że Andres nie wyjdzie z tego starcia żywy. Jeśli zatem Abel to Buenos Aires, to Andres jest przykładem zaangażowanego intelektualisty, który otwarcie stawia czoło populistycznemu systemowi władzy i godzi się ze związanym z tym ryzykiem. Z piątki bohaterów pozostaje nam jeszcze Stella, dziewczyna Andresa, która jako jedyna wydaje się nie przejawiać żadnych głębszych zainteresowań intelektualnych. W ostatnim rozdziale książki pisarz pokazuje ją w scenie zwykłego życia, gdyż dla niej miasto z mgłą lub bez niej nie stanowi żadnej różnicy.

W tym kontekście - jeśli tylko znamy biografię Cortazara - nie trudno już dojść do wniosku, że tytułowy „Egzamin” nie jest wcale egzaminem zaliczeniowym Juana i Klary, ale właśnie egzaminem inteligencji argentyńskiej wobec zjawiska peronizmu. Prezentując szeroką gamę postaw tej klasy społecznej, Cortazar jakby analizował własną sytuację na tle zachodzących w Argentynie przemian. Jak wiem z biografii pisarza, w roku 1951 wyemigrował on do Francji, a więc poszedł powieściowym śladem Juan i Klary, którzy odpływają na łódce z pogrążonego we mgle miasta. Tak samo uczynił ostatecznie pisarz, który nie powrócił już do Argentyny i został pochowany w Paryżu. Tym samym finałowe starcie Andresa z Ablem jest niejako oddaniem wewnętrznej walki pisarza o to, czy pozostać w kraju czy też zdecydować się na emigrację. Powieść ta jest zatem zapowiedzią tego, co miało nastąpić w rzeczywistości.

Kończąc zatem tę analizę, trzeba zaznaczyć, że „Egzamin” nie jest książką z gatunku tych lekkich, łatwych i przyjemnych. Przeciwnie, to wielopoziomowa i poddająca się wielu możliwościom interpretacji powieść, do której pełnego zrozumienia niezbędna jest wiedza o osobie pisarza oraz miejscu i czasie jej powstania. Bez tego lektura powieści w zasadzie pozostaje tylko lekturą od strony czysto literackiej, w której przewijają się charakterystyczne dla Cortazara elementy jego późniejszej twórczości, ale ulatuje prawie cała warstwa ukryta - to drugie dno, które nadaje książce głębszego sensu, którego inaczej próżno szukać w powieściowych losach bohaterów.

„Egzamin” to pierwsza powieść jednego z najsławniejszych argentyńskich pisarzy, Julio Cortazara, i zarazem pierwsza tegoż autora, którą miałem okazje przeczytać. Książka została ukończona we wrześniu roku 1950, ale ówcześnie nie udało się jej wydać i dopiero po śmierci pisarza trafiła ona ...

Rozwiń

Zwiń

Zapewne wielu z nas uważa, że w 1939 roku pierwsze wystrzały na kontynencie europejskim padły nad ranem 1 września podczas niemieckiej agresji na Polskę. W zasadzie nikt - lub prawie nikt - nie pamięta, że kilka miesięcy wcześniej (dokładnie 7 kwietnia 1939 roku) doszło do włoskiej inwazji na Albanię, podczas której nieliczna i słabo uzbrojona armia albańska próbowała przeciwstawić się agresji większego i silniejszego sąsiada zza morza. Różnica między tymi wystrzałami była taka, że aneksją małego i niewiele znaczącego kraju na Bałkanach w zasadzie nikt się nie przejął, podczas gdy salwy z pancernika „Schleswig-Holstein” na polską placówkę na Westerplatte pociągnęły za sobą światowy konflikt. Tym samym lata okupacji Albanii przez Włochów, a następnie ich niemieckich kompanów, pozostają czarną plamą na europejskiej mapie wiedzy o II wojnie światowej. Od czego jednak jest literatura, aby takie plamy przynajmniej częściowo wymazywać?

Po tym krótkim wstępie pora przejść do recenzji debiutanckiej powieści najsławniejszego albańskiego pisarza, Ismaila Kadare, wydanej w 1963 roku. W Polsce książkę „Generał martwej armii” w translacji z języka francuskiego wydano nieco ponad dwadzieścia lat później, a więc w roku 1984. Powieść opowiada o włoskim generale, który otrzymał misję odnalezienia i ekshumowania zwłok swoich rodaków, poległych na terytorium Albanii podczas II wojny światowej. Po wynegocjowaniu porozumienia z rządem albańskim, rusza on za Adriatyk w towarzystwie księdza, który będzie pełnił funkcję jego przewodnika i tłumacza. Obu łączy też tajemnicza sprawa zaginięcia bez wieści podczas niedawnej wojny pułkownika Z. Jego wpływowa rodzina naciska teraz na generała, aby ten odnalazł i sprowadził jego doczesne szczątki do kraju.

Fabuła powieści nie jest skomplikowana. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że jest ona szczątkowa. Oto bowiem cała akcja powieści toczy się wokół procesu poszukiwania i ekshumacji kości włoskich żołnierzy. Podczas swojej misji generał i jego ekipa natrafiają na różne pozostałości po wojskach okupacyjnych, które rzucają nowe światło na poczynania armii włoskiej w Albanii. Ale prawda ta dotrze do wojskowego dopiero z czasem, gdyż na początku swojej misji generał jest święcie przekonany o bohaterstwie i słuszności sprawy swoich rodaków, okupujących ten bałkański kraj. Jest on również przekonany, że całą winę za klęskę armii w niedawnej wojnie ponoszą inni włoscy generałowie, których błędy zadecydowały o śmierci tysięcy żołnierzy. Natomiast gdyby to on sprawował dowództwo, nigdy nie popełniłby tych samych omyłek. Jak zatem widać po tej skróconej charakterystyce, postać generała to obraz pyszałkowatego i zadufanego w sobie militarysty, z pogardą i odrazą patrzącego na kraj, w którym przyjdzie mu działać.

Cała wartość powieści Ismaila Kadare tkwi zatem w detalach i szczegółach wykreowanej fikcji literackiej. A jest to zapis stopniowego odkrywania przez generała prawdy o realiach włoskiej okupacji na terenie Albanii. Ekshumacje prowadzone są w różnych częściach kraju - w wioskach, małych miasteczkach, górach oraz nad samym morzem, ale wszędzie tam, gdzie dociera generał, napotyka na dowody i opowieści Albańczyków o okrucieństwach i zbrodniach popełnianych przez włoskich żołnierzy na ludności cywilnej. Każdy z tych epizodów zdaje się coraz bardziej burzyć dobre samopoczucie generała, który zaczyna powątpiewać we własny wyidealizowany obraz włoskiej „misji dziejowej” w Albanii. Swoje wątpliwości stara się tłumić pochłaniając kolejne porcje alkoholu lub podczas teatralnych rozmów z małomównym i coraz bardziej działającym mu na nerwy księdzem.

W trakcie podróży po Albanii generał napotyka też inną grupę wojskowych na czele z jednorękim generałem-lejtnantem, który realizuje dla swojego kraju dokładnie to samo zadanie - poszukuje kości. Można zatem przypuszczać, że jest to misja niemiecka, gdyż trudno szukać w Albanii żołnierzy innych nacji, którzy mogli polec tam w znaczącej liczbie. Obaj wojskowi, po długotrwałych poszukiwaniach i setkach rozkopanych mogił, dochodzą do podobnego depresyjnego stanu ducha, czego dowodem jest ich wspólne spotkanie w tirańskim hotelu, gdzie wobec ogromu odkrytych zbrodni topią razem wyrzuty sumienia w morzu wypijanego koniaku i rakiji, narodowego trunku Albańczyków.

Kluczową kwestią w powieści jest sprawa pułkownika Z. Według słów jego rodziny jest on przykładem wspaniałego młodego człowieka, który z odwagą i determinacją poświęcił swoje życie dla ojczyzny. Tymczasem misja ekshumacyjna dobiegła końca, a podczas dotychczasowych poszukiwań nie udało się odnaleźć jego szczątków, co wcale nie zaburza u generała poczucia dobrze wykonanego obowiązku. Co więcej, zakończenie prac przy ekshumacjach oznacza dla niego powrót do domu i rodziny w chwale bohatera narodowego, co dodatkowo wprawia go w dobry humor, którego podczas uciążliwych eskapad po górzystym i deszczowym kraju - i do tego pełnym niechętnie nastawionych wobec niego ludzi - zdecydowanie mu brakowało. Rodzajem kaprysu bohatera jest zatem udział w weselu w jakimś domu w samym środku pewnej albańskiej wsi. Generał, choć jest przedstawicielem armii, która przed laty mordowała lokalną ludność, jest przekonany, że czas zaciera wszelkie konflikty, a tradycyjna gościnność Albańczyków jest zapowiedzią dobrej zabawy. Wszystko jednak zepsuł zza grobu pułkownik Z., który okazał się być nie do końca takim człowiekiem, jak to przedstawiano generałowi, a cała prawda o jego dowództwie nad Błękitną Brygadą wyszła na jaw właśnie podczas ceremonii weselnej. Ten epizod ostatecznie podkopał i tak już nadwątlone morale generała, którego żołnierze ostatecznie wracają z nim do kraju w nylonowych workach.

W gruncie rzeczy „Generał martwej armii” jest powieścią o charakterze narodowym Albańczyków, o ich hardości i zawziętości, szaleńczej wręcz odwadze i pogardzie dla słabości. Na tle włoskiej okupacji Albanii Kadare chce ukazać heroizm swojego narodu i jednocześnie odbrązowić faszystowskich okupantów. Tak jak wspomniałem, włosko-niemiecka okupacja tego kraju nie jest szerzej znana na tle tytanicznych zmagań podczas II wojny światowej. Albański pisarz pokazuje jednak, że także małe narody europejskie ponosiły swoje ofiary oraz walczyły z wrogiem. I choć ich wkład w pokonanie państw Osi był stosunkowo niewielki, to nie powinien być zapomniany. W powieści można znaleźć na przykład odwołanie do bohatera narodowego Albanii, Mujo Ulqinaku, który samotnie przez ponad godzinę walczył z włoskimi żołnierzami podczas kwietniowej inwazji na jego ojczyznę. W ten sam ton uderzają opisy nadciągających z gór Albańczyków ze strzelbami na ramieniu, aby polec w nierównej walce z wrogiem.

Kadare prowadzi swoją narrację w sposób bardzo prosty i zrozumiały. Sporo miejsca zajmują dialogi postaci, sekcje opisowe są dość krótkie, choć bardzo sugestywne. Gdzieniegdzie w tok narracji wkradają się fragmenty dziennika poległego żołnierza lub głosy dopowiadające wydarzenia z przeszłości, jako uzupełnienie głosu narratora, co stanowi fajne urozmaicenie. Elementy te sprawiają, że powieść albańskiego pisarza czyta się szybko i sprawnie. Jej największą zaletą zdaje się być przekonujące odtworzenie atmosfery grozy czasów okupacji, która jest nadal żywa w albańskim społeczeństwie pomimo upływy czasu. To coś, co polski czytelnik w zasadzie doskonale zna z rodzimego podwórka, ale co było także udziałem innych narodów europejskich podczas II wojny światowej. „Generał martwej armii” jest zatem utworem o silnie antywojennej retoryce, demaskującym i odsłaniającym brutalną prawdę o realiach wojskowej okupacji podbitego kraju. To także historia dochodzenia do trudnej prawdy o własnej, nie do końca chwalebnej przeszłości. Ale przede wszystkim jest to opowieść o Albanii i jej mieszkańcach.

Zapewne wielu z nas uważa, że w 1939 roku pierwsze wystrzały na kontynencie europejskim padły nad ranem 1 września podczas niemieckiej agresji na Polskę. W zasadzie nikt - lub prawie nikt - nie pamięta, że kilka miesięcy wcześniej (dokładnie 7 kwietnia 1939 roku) doszło do włoskiej inwazji...

Rozwiń

Zwiń

Reynaldo Gonzalez to kubański pisarz, który w swojej powieści „I zawsze śmierć, jej szybki krok” przenosi nas w początkowy okres rewolucji kubańskiej. Na wyspie działa już partyzantka Fidela Castro, ale sypiąca się dyktatura Fulgencio Batisty stara się jeszcze „przykręcić śrubę” społeczeństwu w desperackiej próbie ocalenia władzy. W takich warunkach przychodzi żyć młodym, dorastającym Kubańczykom, którzy muszą podjąć ważną decyzję odnośnie swojego zaangażowania w toczący się na wyspie konflikt. Wszak znaczenie tego wyboru będzie sprawą życia lub śmierci, której „szybki krok” w rozwijającej się rewolucji można „usłyszeć” szybciej niż by się chciało.

Powieść dzieli się na dwie części. W części pierwszej mamy obrazy z życia dorastających młodych ludzi, którzy stopniowo odkrywają smutną prawdę o otaczającej ich rzeczywistości. Miejscem akcji jest małe, prowincjonalne miasteczko gdzieś pośrodku Kuby - Ciego del Anima. Jak w całym kraju, tak i tutaj rodzi się powolny bunt wobec korupcji, nepotyzmowi oraz narastającym represjom politycznym ze strony reżimu. Na tym tle toczy się codzienne życie młodych, w którym istnieją odwieczne problemy związane z procesem dorastania - przyjaźnie, pierwsze miłości, rozczarowania, problemy rodzinne itp. Natomiast część druga to już czas wyboru i świadome wejście młodego pokolenia do walki o zdawałoby się szczęśliwszą Kubę, a więc akcje dywersyjne przeciwko dyktaturze Batisty i związane z tym ryzyko aresztowania, a nawet śmierci z rąk wojskowych. Rewolucja już się zaczęła, choć na razie tli się gdzieś w odległych górach Sierra Maestra w postaci brodatych partyzantów, do których dopiero zaczynają dołączać młodzi ochotnicy z miast i miasteczek. Wielu z nich działa jednak w konspiracji, dokonując aktów sabotażu i dywersji, dając tym samym niezbędny czas rewolucjonistom spod znaku Fidela Castro do wzmocnienia i skonsolidowania swoich sił.

Powyższe elementy składowe powieści opowiadane są na przykładzie jednego z młodych mieszkańców Ciego del Anima o imieniu Rubio. Chłopak dorasta z matką oraz rodzeństwem. Ojciec zmarł niedługo po jego narodzinach, więc matka znalazła sobie nowego partnera, którego chłopak nie jest w stanie zaakceptować. Narasta w nim młodzieńczy bunt, którego celem z jednej strony jest ojczym, a z drugiej - ówczesna władza. Znaczący wpływ na radykalizację Rubio ma jego najlepszy przyjaciel, Moises, który staje się naturalnym liderem paczki młodych ludzi z miasteczka. To on jest prowodyrem różnego rodzaju zabaw, a gdy nadejdzie czas rewolucji, stanie się naturalnym liderem akcji dywersyjnych wymierzonych w reżim. Moises nie od początku wprowadza Rubio w szeregi partyzantki, zdając sobie sprawę, że główny bohater nie jest jeszcze do końca oddany sprawie, więc jego charakter musi najpierw zostać poddany próbie, którą będzie kradzież rządowego jeepa. W powieści Moises pełni funkcje archetypu osobowości typu macho. Jego przeciwieństwem jest inny ze znajomych Rubio - Silvestre. Ta postać to z kolei typ wrażliwego intelektualisty, dla którego liczy się przede wszystkim literatura i kulturalne życie stolicy kraju, Hawany. To, co najmniej go interesuje, to właśnie polityka. Można również wysnuć wniosek, że postać ta ma skłonności homoseksualne. Tym samym obaj przyjaciele Rubio stanowią swoje skrajne przeciwieństwo i ukazują dwie całkowicie różne postawy wobec problemu rewolucji kubańskiej.

To, co opisałem wyżej, wydaje się być prostym obrazem fabuły powieści, ale w rzeczywistości zrozumienie opowiadanej historii wcale nie jest takie łatwe. Wręcz przeciwnie, narracja powieści jest bowiem bardzo rozproszona, gdyż relacja odbywa się z rożnych punktów widzenia. To rodzaj wielogłosu, z którego dopiero musimy wyłuskiwać poszczególne informacje. Jakby tego było mało, również chronologia powieści jest solidnie wymieszana, a zaczyna się ona od velorio, a więc tradycyjnego czuwania przy zwłokach zmarłych. Ten początek powieści jest tak naprawdę jej końcem, a wszystko, co pisarz później opowie, wydarzyło się wcześniej. Na czuwanie przy zwłokach policja doprowadza młodego mężczyznę, który wchodzi do domu zmarłej, ściągając na siebie powszechną uwagę oraz przyciszone rozmowy zgromadzonych. Właśnie z takich rozmów wyłuskujemy pierwsze informacje o fabule powieści. Ale to nie koniec udziwnień. Oto bowiem pisarz zwraca się do bohatera w formie pierwszej osoby („widziałeś, czułeś, powiedziałeś”), jakby relacjonując mu jego własne poczynania i myśli. Tylko czasami coś w tych zwrotach nam nie pasuje, bo pisarz w ten sam sposób zwraca się także do innej osoby, postronnego obserwatora-podróżnika, przejeżdżającego przez miasteczko podczas odbywania się velorio, pod którego można podstawić czytelnika powieści. Rozróżnienie tych pierwszoosobowych zwrotów może przysporzyć pewnych trudności i wymaga od czytelnika dużej uwagi.

Zatem powieść dzieli się na dwie części, a te na liczne rozdziały o odmiennych stylach. Tak jak wspomniałem, ich chronologia jest zaburzona i wymieszana, co zmusza czytelnika do maksymalnego skupienia. Każda dłuższa przerwa w czytaniu jest niewskazana, gdyż nie ma tutaj liniowego ujęcia fabuły, co pozwoliłoby podjąć przerwany wątek. Tym samym lektura tej powieści to nieustanne układanie w pamięci nowych kawałków fabuły, które odsłania kubański pisarz na kolejnych stronach książki. Dlatego też odmienne style niepowiązanych ze sobą rozdziałów to znaczące utrudnienie, z którym trzeba się zmierzyć. Są bowiem tutaj fragmenty całkiem normalnej narracji opisującej jakiś wydarzenia (np. akcję dywersyjną podziemia), by chwile potem wejść w zupełnie pokręcony świat cierpiącego na demencje starczą dziadka bohatera lub bardzo bliską klimatowi realizmu magicznego scenę rozmowy Rubio z lokalną wróżką Santą, która opuszcza dom tylko wtedy, gdy ktoś w miasteczku ma umrzeć. To wszystko sprawia, że mamy do czynienia z naprawdę trudną w odbiorze powieścią.

Warto jeszcze chwilę poświęcić na przewodni motyw, jaki przewija się przez całą powieść Gonzaleza, a więc śmierć. Wystarczy przypomnieć, że całość zaczyna się w domu, w którym trwa tradycyjne czuwanie przy zwłokach zmarłej. Warto też zwrócić uwagę, że śmierć jest obecna w życiu Rubio od momentu jego urodzenia, gdyż jest ono nierozerwalnie związane ze śmiercią jego biologicznego ojca. Towarzyszy mu także w późniejszym życiu, gdy umierają jego przyjaciele lub członkowie najbliższej rodziny (przepiękne sceny śmierci dziadka i wzruszająca rozmowa między matką na łożu śmierci a synem). Wreszcie atmosfera rewolucyjnego wrzenia, gdy walka z reżimem Batisty pociąga za sobą kolejne ofiary, podsyca wszechobecne zagrożenie śmiercią. Pisarz zderza zatem w swojej książce dwa nierozerwalne i jednoczenie niedające się pogodzić zjawiska - obok przejawów śmierci ciągle opisuje toczące się wokół życie („Wracasz do domu. Idziesz. I zawsze śmierć. Czuwa, ukazuje się i rośnie wraz z tobą, towarzyszy ci jak wielki, natrętny pająk. Mieszka wszędzie i ogłasza swą grozę. Przyciąga cię i przeraża. Uciekasz od niej i niesiesz ją w sobie.”).

Powinniśmy mięć świadomość, że śmierć w życiu człowieka jest tematem tabu. Śmierć jest czynnikiem paraliżującym, odbierającym siłę i wolę do działania. Kubański pisarz zdaje się celowo uwypuklać istnienie śmierci w codziennej egzystencji bohatera, aby przełamać to tabu. Śmierć nie może i nie powinna paraliżować przed podjęciem walki o sprawę - taki zdaje się być główny przekaz powieści. „Śmierć jest wszędzie, musimy ją wykorzystać” - to słowa jednego z bojowników o sprawę rewolucji. W prozie Reynaldo Gonzaleza śmierć jest właśnie czymś, co trzeba wykorzystać, gdyż jest ona wszędzie, jest nie do uniknięcia („Wszystkich nas czeka śmierć i wobec niej musimy kapitulować”). Autor, odmalowując biedne domostwa zapadłej mieściny gdzieś pośród kubańskiego interioru, sugeruje tym samym, że w zasadzie człowiek nie ma nic do stracenia i albo poprawi swój los, odważnie występując o swoje prawa z bronią w ręku, albo umrze w beznadziejnym marazmie codziennej egzystencji.

Oto dylematy godne prozy rewolucyjnej, jaką bez wątpienia jest ta powieść. Ostatecznie „I zawsze śmierć, jej szybki krok” Reynaldo Gonzaleza to trochę przekombinowana, wymagająca momentami od czytelnika zbyt wiele, ale mająca za to kilka naprawdę mocnych momentów książka o sprawach ostatecznych.

Reynaldo Gonzalez to kubański pisarz, który w swojej powieści „I zawsze śmierć, jej szybki krok” przenosi nas w początkowy okres rewolucji kubańskiej. Na wyspie działa już partyzantka Fidela Castro, ale sypiąca się dyktatura Fulgencio Batisty stara się jeszcze „przykręcić śrubę” społeczeńs...

Rozwiń

Zwiń

„Śmierć Honoria” przenosi nas w okolice roku 1958 do Wenezueli pod rządami generała Marcosa Pereza Jimeneza. W kraju narasta niezadowolenie ze skorumpowanych i brutalnych rządów wojskowych. Jednak wszelki opór wobec władzy jest tłumiony przez siły bezpieczeństwa, które wyłapują podejrzanych o spiskowanie, a w szczególności przedstawicieli wenezuelskiej lewicy. Taki też los spotkał głównych bohaterów powieści Miguela Otero Silvy. Pisarz prezentuje pięć sylwetek opozycjonistów, przeciwników rządów junty, których połączył wspólny los - razem trafili do więzienia za swoją „wywrotową” działalność.

Kilka słów o konstrukcji książki i narracji. Powieść dzieli się na dwa rozdziały, zatytułowane przez pisarza zeszytami. W zeszycie pierwszym poznajemy losy Księgowego, Dziennikarza, Lekarza, Kapitana i Fryzjera, które doprowadziły ich do mrocznej i wilgotnej celi w jakimś wenezuelskim więzieniu o zaostrzonym rygorze. Postacie te są również znane z imienia i nazwiska, ale pisarz nie używa ich indywidualnej tożsamości, przesuwając tym samym wydźwięk opowieści z perspektywy czysto jednostkowej na postawę reprezentatywną dla różnych form oporu i walki z wojskową dyktaturą. W celi każdy z bohaterów dzieli się z innymi swoją historią, relacjonując uwięzienie oraz tortury, jakim zostali poddanie przez „zbirów” z bezpieki podczas śledztwa. Relacje te są przeplatane retrospekcjami z życia uwięzionych przed aresztowaniem. Zeszyt drugi, zdecydowanie krótszy, poświęcony jest tytułowej sprawie śmierci Honoria, o czym wspomnę nieco później.

Zasadniczym problemem powieści jest jej schematyczny charakter. Opowieści więźniów reżimu są do siebie bardzo podobne, gdyż ich motywem przewodnim są wspomniane już relacje ze śledztwa, jakie przeciwko nim prowadziły służby bezpieczeństwa w celu ustalenia ich motywów oraz ewentualnych wspólników. W tym celu sięgano po wymyślne i okrutne tortury, których szczegółowy opis wenezuelski pisarz zamieścił w swojej powieści. To bardzo drastyczne sceny znęcania się „zbirów” nad bezbronnymi więźniami, przy których czytaniu człowiekowi cierpnie skóra, co może być jakąś formą wyzwania dla co wrażliwszych czytelników. Sprawa jest tym poważniejsza, że rzeczywiście mogą to być autentyczne losy, jakie spotkały wielu opozycjonistów wenezuelskich podczas sześcioletnich rządów Jimeneza. Realizm tych opisów wskazuje, że autor musiał mieć dostęp do bezpośrednich relacji od autentycznych więźniów systemu. Tym samym powieść ma mocno dokumentalny i demaskatorski charakter. Natomiast współcześnie, od strony czysto literackiej, przeczytanie długiej listy tortur, jakim poddani zostali więźniowie w kolejnych opowieściach bohaterów, staje się jednak nieco nużące.

Pewnym urozmaiceniem jest zatem wprowadzona przez pisarza równolegle opowieść o wcześniejszym życiu osadzonych. Pięć sylwetek mężczyzn ukazuje rożne motywacje oraz sposoby walki z dyktaturą, choć w zasadzie każda z nich sprowadza się do tego samego klucza - stopniowego dochodzenia do samoświadomości, że tak dalej być nie może, że trzeba coś zrobić, aby obalić coraz bardziej nieznośne rządy wojskowych, które prowadzą kraj do upadku. Właściwie tylko opowieść Fryzjera różni się od poprzednich czterech historii, gdyż w przypadku tego bohatera okazało się, że czasami sama junta kreowała na własne potrzeby opozycjonistów spośród zupełnie niewinnych ludzi. To jednak jedna z cech charakterystycznych systemu opresji, który - desperacko tłamsząc wszelkie przejawy oporu - doprowadza do zupełnie przeciwnego skutku. Metoda „pałowania na wszelki wypadek” zawsze bowiem doprowadza do powiększenia grona obywateli, dla których dalsze trwanie systemu jest niemożliwe do zaakceptowania. Nieuzasadniona krzywda zawsze rodzi opór i pragnienie odwetu.

Natomiast w zeszycie drugim pisarz ukazuje codzienne życie osadzonych w celi więziennej. O ile poprzednia część miała formę wspomnień i relacji w pierwszej osobie, o tyle tutaj mamy już zapis kolejnych więziennych dni, które upływają osadzonym na rozmowach, samokształceniu, a wraz ze słabnięciem junty także na grze w domino. Wyjawione w poprzedniej części historie oraz bardzo podobne doświadczenia ze śledztwa wytwarzają w więźniach poczucie braterstwa i solidarności. Pojawia się tutaj typowy dla literatury zaangażowanej obraz niezłomnych i twardy mężczyzn, którzy gotowi są na wszelkie ofiary i poświęcenia dla słusznej ich zdaniem sprawy. I choć każdy z nich w zasadzie oddaje nieco inne podejście polityczne do dyktatury - od ortodoksyjnego komunizmu Doktora po idealizm wojskowy Kapitana - to jednak łączy ich wspólny wróg, którym jest znienawidzony reżim, a żaden z nich nie traci w celi hartu ducha. I znowu pewnym odstępstwem od tego jest postać Fryzjera, który jako jedyny z grupy nie był czynnie zaangażowany w działalność opozycyjną, ani też nie posiada w zasadzie żadnego umotywowania ideologicznego. Ma natomiast coś, czego inni mężczyźni z celi nie mają. Syna o imieniu Honorio, który dla osadzonych staje się źródłem zainteresowania i przyszłej troski. Pozostała czwórka więźniów planuje bowiem już jego przyszłość w kraju wolnym od ucisku i tyranii, dodając sobie tym samym motywacji do dalszego znoszenia uwięzienia (pośród beznadziejności niewoli perspektywa jakiegoś mniej lub bardziej konkretnego celu do realizacji w przyszłości zawsze dodaje sił do dalszej walki). Nie zdradzę tutaj zakończenia wątku Honoria, ale jest ono dość zaskakujące - na pewno nie takiego obrotu sprawy spodziewał się czytelnik.

Cóż, aby w pełni docenić walory tej książki, zapewne brakuje mi doświadczenia życia w warunkach brutalnej dyktatury wojskowej, jakich pełno było w historii świata, a Ameryki Łacińskiej w szczególności. Dla Wenezuelczyków, którzy doświadczyli tego typu rządów, a do tego może współdzielili losy powieściowych bohaterów, książka Otero Silvy musiała mieć wyjątkowe znaczenie. Tego typu literatura ma swój moment właśnie w czasach terroru lub tuż po jego obaleniu, gdy konieczne staje się przepracowanie wspólnych traum i ukazanie pełnej prawdy o danym systemie. Z dzisiejszej perspektywy jednak im dalej od opisywanych wydarzeń, tym bardziej szokująca siła powieści zaangażowanej słabnie. Otero Silva wpisuje się swoją książką w nurt lewicowego oporu wobec junt wojskowych i dyktatorów Latynoamerykańskich. Jest zatem zapisem świata z minionej już epoki pod względem ideologicznym, ale i jednocześnie ostrzeżeniem, że pod względem faktów, czyli tego do czego zdolny jest jeden człowiek wobec drugiego, stanowi nadal wyraźne ostrzeżenie. Szczególnie mocne dla osób, które nigdy wcześniej nie miały okazji zapoznać się ze „specyfiką” działania różnego rodzaju „zbirów”, będących na usługach dyktatorów w każdym regionie świata.

„Śmierć Honoria” przenosi nas w okolice roku 1958 do Wenezueli pod rządami generała Marcosa Pereza Jimeneza. W kraju narasta niezadowolenie ze skorumpowanych i brutalnych rządów wojskowych. Jednak wszelki opór wobec władzy jest tłumiony przez siły bezpieczeństwa, które wyłapują podejrzanyc...

Rozwiń

Zwiń

„Uroczystość” (La Feria) to bardzo nietypowe dzieło meksykańskiego pisarza Juna Jose Arreoli, w której przenosimy się do jego rodzimego miasteczka Zapotlan el Grande (obecnie znane pod nazwą Ciudad Guzman) niedługo po rewolucji meksykańskiej, a więc w pierwszą połowę XX wieku. W zasadzie ciężko jednoznacznie przypisać tę książkę do jakiegoś określonego gatunku literackiego. Teoretycznie należałoby użyć tutaj słowa powieść, ale po analizie utworu nie ma ku temu większych podstaw. Oto bowiem w dziele Arreoli brakuje wyraźnie zaznaczonego narratora, uporządkowanego ciągu chronologicznego, a także jasno sprecyzowanych bohaterów oraz osi fabularnej, wokół której toczyłaby się jakaś akcja. Tym samym czytelnik ma spory problem, aby w tym wszystkim się odnaleźć, a najlepszą metodą, aby wyjść z owego literackiego dysonansu, jest po prostu dać porwać się twórczości meksykańskiego pisarza.

Konstrukcyjnie książka składa się z krótszych - niekiedy bardzo krótkich - lub dłuższych fragmentów tekstu, rozdzielonych separatorami. Ciężko mówić zatem o rozdziałach, ale w zasadzie muszę używać tego określenia dla zachowania jasności i porządku. Zatem rozdziały lub rozdzialiki książki to na pierwszy rzut oka niepowiązana ze sobą przeplatanka kadrów z życia małego - jak na warunki meksykańskie - miasteczka. Tym samym bohaterem zbiorowym powieści stają się mieszkańcy Zapotlan („Jest nas mniej więcej trzydzieści tysięcy” - napisał w pierwszym zdaniu pisarz). Oczywiście w „Uroczystości” pojawiają się postacie określone czasami nawet z imienia i nazwiska, ale w zasadzie Arreola zupełnie nie troszczy się o to, aby ukazać ich czytelnikowi w jakimś szerszym aspekcie. Przeciwnie, pośród rozdzialików jego twórczości mamy do czynienia z totalnym pomieszaniem wątków i bohaterów, przez co śledzenie ich losów opiera się na domysłach czytelnika. Bardzo często jednak nie udaje się powiązać danego fragmentu książki z żadną postacią. Utwór należy zatem traktować przede wszystkim jako rodzaj literackiego hołdu oddanego miejscu, w którym przyszedł na świat i dorastał meksykański pisarz.

Owa chaotyczna i zagmatwana konstrukcja narracji nie oznacza oczywiście, że czytelnik nie jest w stanie wyłuskać jakichś mocniej zaznaczonych intencji autora. Są to z reguły problemy, jakie trapiły mieszkańców Zapotlan (oraz zapewne wielu innych, podobnych mu miasteczek na terenie całego kraju), z których najpoważniejszym był głód ziemi. Jak w całym ówczesnym Meksyku, tak i w rodzimym miasteczku Arreoli trwał ostry spór wokół kwestii agrarnej, w którym biedni chłopi, najczęściej indiańskiego pochodzenia, próbowali odzyskać ziemię przez dziesięciolecia kumulowaną w rękach kreolskich obszarników. Była to nierówna walka, w której chwiejne prawo raz sprzyjało chłopom, by jakiś czas później ponownie poprzeć wielkich właścicieli ziemskich. Tym samym w życiu społeczności Zapotlan procesy o ziemię i związane z tym wszelkie bolączki stanowią odwieczny i palący problem. Zapewne dlatego też sporo miejsca poświęca im pisarz.

Ważnymi wydarzeniami w życiu mieszczan były święta i związane z nimi uroczystości, które dawały okazję nie tylko do świętowania ważnych dla wspólnoty wydarzeń, ale także do zabawy i organizacji wspólnych zajęć. W opowieści o Zapotlan takim wydarzeniem była uroczystość ku czci patrona miasta, świętego Józefa, w związku z koronacją jego obrazu. To wiodący motyw, od którego zresztą wziął się tytuł książki. Arreola opisuje zatem epizody z przygotowań mieszkańców do dnia koronacji wizerunku świętego patrona oraz przebieg późniejszych uroczystości i kiermaszu, który zakończyły się w dość... wybuchowy sposób.

Zaryzykowałbym zatem stwierdzenie, że cały urok tej książki polega na możliwości zanurzenia się czytelnika w autentyczne życie miasteczka z odległej przeszłości: w codzienne troski, gorszące spory, małe skandale, wielkie uroczystości i wszelkie inne przejawy życia zbiorowego właściwego dla tamtych czasów. Po głębszym zastanowieniu można również wysnuć interpretację, że ten chaotyczny i nieuporządkowany rytm prozy Arreoli ma na celu oddanie szmeru małomiasteczkowego rynku, pełnego ludzi wymieniających się najświeższymi informacja i ploteczkami. To kakofonia nakładających się na siebie głosów, którą uważne ucho pisarza wychwytuje i zapisuje bez uprzedniego uporządkowania.

Mimo krótkich i nierozbudowanych rozdziałów nie sposób odmówić talentu literackiego meksykańskiemu pisarzowi. Nie brakuje tutaj humoru, nostalgii, licznych nawiązań do kultury ludowej oraz charakteru narodowego Meksykanów. Pisarz nie wybiela rzeczywistości, ale przedstawia ją raczej w ciepłych barwach, jako emanację zwykłego, codziennego życia człowieka z wszelkimi jego przejawami. Po ukończonej lekturze, wydaje się, że „Uroczystość” jest zapisem w jakimś stopniu minionego już świata, choć w zasadzie wcale nie musi tak być. Nowoczesność przyniosła nam nowe formy komunikacji, nowe rozrywki, ale czy odwieczne tematy małomiasteczkowej egzystencji, zaprezentowane w tej dość krótkiej książce, nie pozostaną na zawsze w jakimś stopniu aktualne póki człowiek pozostanie istotą społeczną? Niezależnie od odpowiedzi na to pytanie, stwierdzam, że „Uroczystość” okazała się być całkiem ciekawą i oryginalną lekturą, choć wymagającą szczególnie na początku dużej dozy cierpliwości i samozaparcia.

„Uroczystość” (La Feria) to bardzo nietypowe dzieło meksykańskiego pisarza Juna Jose Arreoli, w której przenosimy się do jego rodzimego miasteczka Zapotlan el Grande (obecnie znane pod nazwą Ciudad Guzman) niedługo po rewolucji meksykańskiej, a więc w pierwszą połowę XX wieku. W zasadzie c...

Rozwiń

Zwiń