Chciałem, drodzy Państwo, zacząć tę recenzję od narzekania na to, że literatura ostatnio oferuje mi niewiele zachwytów, ale szybko przypomniałem sobie o „Wspaniali jesteśmy tylko przez chwilę” i straciłem wenę. Okazuje się, iż powieść, która przenosi czytelnika w świat zupełnie nieznanych mu, a interesujących i ważnych doświadczeń w taki sposób, aby przekonać go o ich autentyczności, może nawet najbardziej zmanierowanym odbiorcą wstrząsnąć. Moje wnioski opieram nie tylko o tekst Oceana Vuonga, ale także „Dziewczynę, kobietę, inną” - nagrodzoną Bookerem 2019 książkę Bernardine Evaristo.

Narażę się na śmieszność i postawię na szczerość: po pierwszych kilkunastu czy kilkudziesięciu stronach wydawało mi się, że czytam jeden z najlepszych tekstów w życiu, byłem autentycznie zachwycony. Pierwszą rzeczą, która zwraca uwagę z całą pewnością, jest język (i tu olbrzymie brawa dla Agi Zano, bo to dzięki jej tytanicznej pracy niezwykły styl brytyjskiej pisarki został tak doskonale dopasowany do polskiego) operujący w bardzo szerokich rejestrach pomiędzy prozą a poezją. Nie jest to jednak poezja w stylu przywoływanego już Vuonga, któremu zdarzało się uciekać w stronę abstrakcji czy wyszukanych metafor przypominających klasyczną lirykę — to raczej kwestia podkreślenia rytmu kolejnych zdań i akcentowania najważniejszych słów. W późniejszych rozdziałach język dodatkowo wzbogaca sięganie po dialekty (głównie afrykańskich) imigrantów oraz śmiałe i świadome używanie zaimków i form gramatycznych typowych dla osób niebinarnych. Wszystko to składa się na niezwykle barwny, soczysty miks, a obcowanie z nim to niezwykle odświeżające doświadczenie.

Pierwszy rozdział „Dziewczyny, kobiety, innej” zachwycił mnie jednak czymś jeszcze – ogromem empatii, jaką Evaristo obdarza swoich bohaterów. Na powieść składają się najróżniejsze historie, które oferują cały wachlarz emocji i doświadczeń związanych z szeroko pojętą innością (względem, oczywiście, dominującej heteroseksualnej, białej i męskiej normalności), ale początek jest bardzo stonowany (choć wyraźnie sugeruje późniejsze tematy). Jego bohaterowie ogólnie rzecz biorąc odnieśli sukcesy, mimo życiowych przeciwności i są z tego bardzo zadowoleni: od przygotowującej wielką premierę teatralną matki, przez pławiącego się w sławie intelektualisty z telewizji ojca, aż do marzącej o sukcesie córki, która w swoim buncie nieświadomie kopiuje rodziców. Wydaje się, że to idealny temat na satyrę — tymczasem autorka nie korzysta z tego prostego wyjścia i z czułością opowiada o skomplikowanych losach swoich postaci. Nie usprawiedliwia i nie roztrząsa ich nieco snobistycznych zachowań, dzięki czemu czytelnik ma okazję do śmiechu, ale też nie znęca się nad nimi, pamiętając, przede wszystkim, o ich traumach, ale także o tym, że są po prostu ludźmi. Czułość wręcz wylewa się z tych pierwszych stron. Kto inny dziś tak pisze? Może Smith w „O pięknie”?

W późniejszych rozdziałach w powieści pojawia się zdecydowanie więcej tragicznych historii, a przekraczanie granic (znowu: płci, rasy, klasy) staje się absolutnie kluczowym tematem i najważniejszym spoiwem powieści. Bo „Dziewczyna, kobieta, inna” to tekst niewiele mający wspólnego z liniową fabułą, która rozwija się od punktu A do B. To raczej zbiór opowieści, które rzeczywiście spotykają się w pewnym pretekstowym punkcie (bankiecie z okazji premiery wspomnianego już spektaklu), ale łączą je przede wszystkim bohaterki. Niezależnie od wieku, wykonywanego zawodu czy pochodzenia doświadczają podobnej ignorancji i podobnych traum. Wokół tego, jak sobie z nimi radzą i jak kształtują one ich życia, kręci się cała powieść. Mogę o niej powiedzieć dokładnie to samo co o „Wspaniali jesteśmy tylko przez chwilę”: to przepustka do świata, którego ze względu na moją sytuację życiową (na czele z płcią i miejscem urodzenia) nie znałem, a który został opisany tak przejmująco i tak autentycznie, że wierzę w niego bez pudła. Czy można oczekiwać więcej od literatury? Cóż, można, bo Evaristo buduje przy tym wszystkim spójną historię kolonialnej, rasowej i płciowej przemocy, a jej ofiary (nie tylko główne bohaterki, ale także ich symboliczne przodkinie) otacza prawdziwym oceanem współczucia.

Pewnie można mieć do powieści pewne zarzuty; ja sam, jako miłośnik tanich podniet i prostej rozrywki, wolałbym traktującą o podobnych problemach powieść (najlepiej pogłębiającą wątki z pierwszego rozdziału) zamiast zbioru opowiadań przekutego — zręcznie, ale wciąż — w jeden tekst. Nie zmienia to jednak faktu, że nawet kiedy minął mi pierwszy zachwyt „Dziewczyną, kobietą, inną”, to żarłocznie kontynuowałem lekturę i zakończyłem ją z niecodzienną satysfakcją. To z całą pewnością jedna z najważniejszych książek, jakie w tym roku ukazały się w naszym kraju.

Bartosz Szczyżański