Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Obraz piekła w małżeństwie, któremu towarzyszy paraliż żony, co prowadzi do zbrodni (a może „skrócenia cierpień”?). Opowieść o patologicznej prokrastynacji. Studium szaleństwa (ale czy tylko?). Na pewno narracyjna próba wytrzymałości czytelnika. To także kolejna filipika austriackiego pisarza przeciw społeczeństwu. Uzależniająca niczym narkotyk. „Kalkwerk” to moja 11. książka Thomasa Bernharda (przez ten czas zdążyłem już nie tylko przywyknąć do redundancji Mistrza, ale je wręcz polubić). Napisałbym, że to jedna z trudniejszych jego rzeczy (a jednocześnie wyjątkowo satysfakcjonująca),jeżeli taka kwalifikacja może mieć sens wobec autora jednej, może dwóch przystępniejszych pozycji, które – wierzyć? nie wierzyć? - ”czyta się łatwo”( to „Moje nagrody” i „Zdarzenia. Naśladowca głosów”, choć w zasadzie i „Autobiografie” - dla mnie jego opis magnum). Ale ta rzecz chyba jest jednak najtrudniejsza wobec dominującej aury szaleństwa (nb. pojawi się tu, bez nazwiska, wzmianka i o samym Bernhardzie, jako o „piszącym wariacie, który jednakże jest dokładnym przeciwieństwem wariata”). Albo takie zdanie: „Oczywiście, nie ma nic łatwiejszego (…),jak stać się po prostu obłąkanym (…) Oczywiście początkowo zostaje się poczytanym za obłąkanego tylko dlatego, że jest się dokładnym przeciwieństwem obłąkanego, a nadto narażonym na nieustanne szyderstwa”. To jednak nie tylko i wyłącznie strumień świadomości paranoika, w dodatku zawsze przez innych mową zależną opowiadany. Jak w każdej innej książce, również i tu Autor kwestionuje tzw. utarte prawdy i oczywiste oczywistości. Bezlitośnie obnaża je jako komunały kompletnie wyprane z jakiegokolwiek znaczenia, jeśli kiedykolwiek je miały. Literaturę Bernharda należy zaliczyć do najbardziej rewolucyjnej, mocno subwersywnej, wysadza bowiem w powietrze wszystkie wartości mieszczańskiego społeczeństwa (są jeszcze jakiekolwiek inne w naszym kręgu kulturowym?). Parę emblematycznych cytatów bernhardowskiego pesymizmu: „Współżycie jakiegokolwiek człowieka z człowiekiem, jakichkolwiek ludzi jakiegokolwiek stanu, jakiegokolwiek pochodzenia, jakiejkolwiek profesji (..) jest po prostu, dopóki trwa, zawsze z natury bolesnym, zarazem, jak wiemy, najpierwotniejszym, najokrutniejszym dowodem potworności natury. Ale nawet największa udręka staje się przyzwyczajeniem, (...) a więc z dnia na dzień przyzwyczajają się do współżycia i współwegetacji ci, którzy ze sobą żyją, ze sobą wegetują, czyli przyzwyczajają się do wspólnej udręki wytworzonej przez nich samych”. „Tak zwane idealne współżycie to kłamstwo, bowiem tak zwanego idealnego współżycia nie ma, toteż nikt nie ma doń prawa, wstąpić w małżeństwo to tyle co wstąpić w przyjaźń, czyli obarczyć się zupełnie świadomie podwójną rozpaczą i podwójnym wygnaniem, wstąpić z przedsionka piekła samotności w piekło współbycia”. Konrad, główny bohater pisze, a raczej próbuje pisać wielkie studium na temat słuchu – faktycznie ma je tylko w głowie, bo coś, ktoś wciąż mu uniemożliwia przelanie go na papier. „W głowie można mieć wszystko i oczywiście też każdy ma wszystko w głowie, ale na papierze prawie nikt nic nie ma”. Tylko, że „raz uniemożliwiały mu napisanie studium góry, raz morze, raz wiosna, raz lato, raz sroga zima, raz szczególnie deszczowe lato, potem znowu spory rodzinne, rozgardiasz w polityce, koniec końców jednak nieprzerwanie jego własna żona”. A najczęściej ma tak, jak wielu z nas: „Lecz zaledwie znajdzie się przed nim odpowiedni stos papieru dla zapisu, czyli ma znowu idealne warunki dla studium, już jest niezdolny do podjęcia zapisu, siedzi tak dłuższy czas i patrzy w stos papieru”. Jedno z końcowych zdań: „Zabrakło mu jednak najważniejszego: odwagi realizacji”. Niemożnością napisania studium bohater obciąża zatem całkowicie zależną od niego żonę, która jest przedmiotem jego wieloletnich słuchowych „eksperymentów” – będących dla niej torturą. On jednak nie może ich przerwać, bo „wtedy wszystko by się rozsypało”. „Wszystko jest niczym innym jak eksperymentem, cały świat tylko eksperymentem”. I tak np. w ramach „eksperymentu” Konrad czyta żonie Kropotkina („niejako za karę”),czego ona nie znosi - co łatwo zrozumieć, gdy tylko wziąć do ręki dzieła słynnego anarchisty. „Ugrzęźli na dobre w ustawicznie obrzydzanym sobie życiu, ale tej nieznośności nie okazywali po sobie, ponieważ ta nieznośność byłaby nie do zniesienia". "Ciągła przemiana nieznośności w ciągły stan znośności to jedyny środek, żeby wytrzymać”. Szaleństwo, czy coś innego - trafiają się wyjątkowo przytomne stwierdzenia, np.: „Myśliwy to zawsze człowiek głupi, myśliwy w każdym przypadku to polujący głupek (…) Zawsze bał się, że zostanie postrzelony albo zgoła odstrzelony przez jakiegoś myśliwego”. „Przecież wszystko, cokolwiek by wypowiedział w tym coraz bardziej nieznośnym przez swą nieludzkość i nieodpowiedzialność kraju, jest tak zwanym zniesławieniem”. „Czy nie miał racji, mówiąc (…) człowiekiem już nie można wstrząsnąć, to oczywiście znak naszych czasów, że nie można nim i w ogóle już niczym wstrząsnąć”. „W Austrii są niemal wyłącznie tak zwane piękne miejscowości (…) żaden inny kraj, jak ten, gdzie skupiło się na tak małym obszarze tyle setek i tysięcy pięknych miejscowości, nie jest tak szkodliwy”. „Ludzie piją dzisiaj chętniej złe piwo od najlepszego moszczu”. Równie liczne są jednak typowe dla Austriaków z interioru i nie tylko (choć wszak nie samego Autora) poglądy typu”: „Przecież kobiety w niczym nie są tak produktywne, jak w tworzeniu absurdów, głupstw, śmiesznostek et cetera”. No właśnie, podczas lektury dobrze mieć cały czas z tyłu głowy słowa narratora (samego Bernharda?) z tej książki: „Ludzie w swej impertynenckiej bezczelności (…) odważają się mieszać to, co napisane, z osobą piszącego (…) Muszą mieszać produkt z wytwórcą, co prowadzi nieustannie do przerażającego zniekształcenia całej naszej kultury”. On naprawdę nie pochwalał „eksperymentów ” Konrada na żonie, ani jego czynu. Przede wszystkim demaskował swych rodaków – być może takie utożsamienie stanowiło formę ich zemsty…. Jak na Bernharda przystało, nie będzie żadnego wyjaśnienia tego, co się stało, żadnego zamknięcia narracji. Ale i końca namysłu nad przeczytanym szybko nie będzie także u czytelnika… Inne cytaty: „Nie jest też miłośnikiem zwierząt, ponieważ nie jest przyjacielem ludzi, po prostu nie może być miłośnikiem zwierząt, bo sam do nich należy”. „Wszystko z jednej strony godne jest uwagi, a z drugiej strony w ogóle niegodne uwagi”. „Niczego bardziej nie nienawidzę, jak wywołującego za każdym razem wstręt słowa funkcjonariusze”. „Tu żaden człowiek nie doczeka starości. A mimo to tutaj wszyscy ludzie sprawiają wrażenie starych. Nawet dzieci (…) swoim dokuczliwym nienaturalnym zachowaniem przypominają uderzająco starych ludzi”. „Jeśli idzie o ludzi, nie mamy przecież do czynienia z ludźmi rozsądnymi, ludziom się wydaje, że posiadają rozsądek, choć są zupełnie pozbawieni rozsądku, ludziom się wydaje, że coś wiedzą, nie wiedzą jednak nic, ludziom się wszystko tylko wydaje”. „Nienawidzi wszystkiego, co układne, dziesiątki lat życia nauczyły go nienawidzić wszystkiego, co układne, wszystkiego, co jest formą”. „Takie dzieło wyznacza ostateczny punkt, ostateczny punkt, który oczywiście w chwili, z którą się go osiąga, przestaje być ostatecznym punktem”. „Każde wyjaśnianie prowadzi do całkiem błędnego rezultatu, cierpi na tym całość, kiedy trzeba wszystko wyjaśniać, a do tego zawsze i tak pozostanie błędnie wyjaśnione, toteż rezultaty wszelkich wyjaśnień przynoszą zawsze odwrotne rezultaty”. „Wszystko jest jednak o wiele bardziej skomplikowane, czyli w istocie prostsze niż się przypuszcza i z tej właśnie przyczyny nie można nic wyjaśnić”. „Dyletantyzm fachowców jest czymś szczególnie przykrym, najbardziej wstrząsający u tak zwanych fachowców jest ich bezgraniczny dyletantyzm”. „To przecież charakterystyczne dla naszych czasów, że myśliciele już nie myślą. To wszystko idąca w miliony armia ciurów nauki i historii”. „Idealnym społeczeństwem byłyby masy pozbawione zupełnie słuchu i mózgu, toteż społeczeństwo odstrzeliwuje wszelkie słuchy i mózgi, gdziekolwiek by się pojawiły”. „Cóż za pomysł, zdołał pomyśleć, a cóż za żałosny rezultat zdołał zanotować. Słowa stworzono po to, aby poniżyć myślenie, tak, posuwa się nawet tak daleko, iż twierdzi, że słowa są po to, by skasować myślenie, z czym uporają się one kiedyś w stu procentach. W każdym przypadku słowa wszystko szmacą”. PS Korekta raz tu zawiodła – w książce pojawia się nieistniejące w żadnym języku określenie „Istambuł”. Jest tylko albo - w oryginalne: „Istanbul -, albo polski egzonim „Stambuł”.